تلفیق عروض خلیل و عروض جدید
علم عروض و قافیه عربی
کتاب «عروض و قافیه عربی» نوشته علی‌اصغر قهرمانی‌‌مقبل، اثری آموزشی است که همان‌طور که از عنوانش هم برمی‌آید، به وزن و قافیه شعر عربی مربوط است. در خود کتاب توضیح داده شده که عروض خلیل، با قدمتی بیش از دوازده قرن، همچنان کارآمد است و از عهده توصیف بسیاری از ویژگی‌های وزن شعر عربی برمی‌آید.
به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،
شرق: کتاب «عروض و قافیه عربی» نوشته علی‌اصغر قهرمانی‌‌مقبل، اثری آموزشی است که همان‌طور که از عنوانش هم برمی‌آید، به وزن و قافیه شعر عربی مربوط است. در خود کتاب توضیح داده شده که عروض خلیل، با قدمتی بیش از دوازده قرن، همچنان کارآمد است و از عهده توصیف بسیاری از ویژگی‌های وزن شعر عربی برمی‌آید. از این‌رو، نویسنده این کتاب درصدد مخالفت با روش خلیل نبوده، بلکه کوشیده است روش او را امروزی کرده و برخی خلأهای آن را پر کند. بر این اساس، در کنار پرداختن به عروض شعر نو، بدون آنکه منکر کارآیی سبب و وتد باشد، توصیف هجایی را جایگزین روش سنتی متحرک و ساکن کرده است و بدون آنکه زحاف و عله را کنار گذاشته باشد، از اصطلاح «جواز وزنی» برای توصیف اختیارات شاعری و اصطلاح «ممیِّز وزنی» برای تعیین وزن‌های هر بحر بهره برده است. کتاب حاضر، علاوه بر اهداف پژوهشی، آموزش عروض و قافیه را به صورت کاربردی و با استفاده از جداول متعدد و شواهد متنوع، از سطح مقدماتی تا پیشرفته دنبال می‌کند. نگارش این کتاب محصول بیست سال تحقیق مستمر و تدریس عروض و قافیه عربی است.
درواقع نویسنده کتاب «عروض و قافیه عربی» کوشیده متنی مناسب برای آموزش علم عروض و قافیه عربی ارائه کند و خلأهای موجود در این زمینه را پر کند. او در اینجا از روش جدیدی در‌خصوص توصیف رکن‌های فرعی و تغییر‌یافته (ممیزهای وزنی و جوازهای وزنی) استفاده کرده است. «عروض و قافیه عربی» از دو بخش عروض و قافیه تشکیل شده و هر بخش چند فصل را در بر گرفته است. بخش اول که به علم عروض مربوط است، شامل نُه فصل است. آن‌گونه که نویسنده در ابتدای اثر توضیح داده، در این بخش تلاش شده تا جایی که امکان دارد هر مبحث عروضی در قالب یک فصل ارائه شود تا از یک سو هویت مستقل بیابد و در صورت نیاز بر هرکدام تأکید لازم و تمرکز بیشتری انجام پذیرد و از سوی دیگر مدیریت زمان برای مدرسان عروض به نحو بهتری ممکن شود.
فصل اول به مبانی علم عروض مربوط است. در این فصل پس از بیان کمی‌بودن وزن شعر عربی، ویژگی‌های هجایی زبان عربی، انوع هجاها و شیوه تقطیع هجایی ذکر شده است. سپس مبانی نظری که عروض خلیل بر آن استوار شده، در سه محور آمده است؛ نخست سبب و وتد به‌عنوان یکی از مبانی مهم عروض خلیل، سپس رکن‌های اصلی و در پایان فصل نیز قواعد حاکم بر دایره‌های عروضی بیان شده و بحرهای مستخرج از هر دایره آورده شده است.
فصل دوم به تغییرات رکن‌های عروضی اختصاص دارد. به دلیل اهمیت و گستردگی قواعد مربوط به تغییرات رکن‌های عروضی و نحوه استخراج رکن‌های فرعی از رکن‌های اصلی، برای این موضوع فصل مستقلی در نظر گرفته شده و به رکن‌های فرعی از دو منظر عروض خلیل (زحافات و عله‌ها) و روش نویسنده یعنی ممیزهای وزنی و جوازهای وزنی پرداخته شده است.
سومین فصل کتاب به ضرورت‌های وزنی مربوط است. در این فصل پس از آنکه تعریفی از ضرورت وزنی به دست داده شده، انواع ضرورت‌های وزنی به تفصیل با ذکر شواهد شعری و تمرین‌های مناسب آمده است.
فصل چهارم شامل مقدمات کاربردی برای تشخیص بحر و تعیین وزن است. این فصل درواقع مقدمه ورود به فصل بعدی کتاب است و در آن نکات کاربردی برای نحوه استفاده از فصل مربوط به بحرهای عروضی است. در این فصل مباحثی آمده است که ذهن عروض‌آموز را برای آموزش بحرها و وزن‌ها آماده می‌کند و روش کتاب را در نحوه ارائه بحرها آموزش می‌دهد. در این قسمت اصطلاحات مهم عروضی و میزان اهمیت هرکدام، شیوه نام‌گذاری وزن‌ها، تقسیم‌بندی وزن‌ها بر‌اساس میزان کاربرد و گام‌های تقطیع یک بین و نحوه تعیین وزن آن آورده شده است.
فصل پنجم به بحرهای شانزده‌گانه عروض خلیلی و وزن‌های شعر عربی اختصاص یافته است. بحرهای عروضی در اینجا با همان ترتیب عروض خلیل در دو سطح آورده شده است.
فصل بعدی اثر «تقفیه و تصریع» است. این یکی از مهم‌ترین موضوعات عروض عربی است که دلیل اهمیت و دشواری‌اش در فصل جداگانه‌ای آورده شده است. در این فصل قواعد مربوط به تقفیه و تصریع در ضمن جداول متعدد آمده و تفاوت تقفیه و تصریع با ذکر مثال‌ها بیان شده و در پایان تمرینی برای آن در نظر گرفته شده است.
در هفتمین فصل کتاب به بحرهای خارج از نظام عروض خلیل پرداخته شده است. بحرهایی وجود دارد که تابع قواعد سبب و وتد نیست و از دایره‌های خلیلی استخراج نمی‌شود، با‌این‌حال اشعار قابل توجهی بر آنها و به زبان عربی فصیح سروده شده است. این بحرها به صورت جداگانه و در ضمن فصل مستقلی آمده‌اند.
فصل هشتم اثر نیز شامل نکات تکمیلی در تقطیع بیت و تعیین وزن است. در این فصل ابتدا در یک نگاه وزن‌های پرکاربرد در یک‌جا آورده شده است. سپس چند مبحث مرتبط به مشکلات احتمالی که عروض‌آموز هنگام تقطیع با آن مواجه می‌شود، آورده شده و نحوه غلبه بر این مشکلات نیز عنوان شده است.
فصل نهم به عروض شعر تفعلیه مربوط است و شامل نگاهی اجمالی به ویژگی‌های وزنی در شعر نو است. فصل پایانی علم عروض، به بررسی اجمالی ویژگی‌های وزنی شعر نو و نحوه تعیین بحر در این نوع شعر اختصاص داده شده است.
بخش دوم کتاب، همان‌طور که اشاره شد، به قواعد و اصطلاحات مربوط به علم قافیه مربوط است. این بخش دارای سه فصل است: «حد قافیه: تعریف قافیه از منظر خلیل»، «حروف و حرکات قافیه» و «عیوب قافیه».
در این دو بخش آموزش عروض در دو سطح مقدماتی و متوسط لحاظ شده است تا هر عروض‌آموز به اندازه توان و علاقه‌اش بتواند از کتاب استفاده کند. تسهیل در آموزش عروض یکی از اولویت‌های اصلی اثر بوده است؛ این ویژگی البته تا جایی لحاظ شده که مبانی علمی اثر خدشه‌دار نشود. با‌این‌حال نویسنده تصریح کرده که علم عروض عربی به دلیل تنوع وزن‌های شعر و تعدد جوازهای وزنی که اصطلاحات بسیاری را به دنبال خود دارد، در ذات خود دشواری‌هایی به همراه دارد.
آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.
