بیم و امید پتروشیمی

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

صنایع پتروشیمی در ایران توانسته‌اند ظرف دو دهه اخیر ارزش افزوده چشمگیری خلق کرده و ارزآوری قابل توجهی داشته باشند؛ طوری که حالا ایران پس از عربستان دومین کشور منطقه از نظر ظرفیت تولید پتروشیمی است‌. با این حال چالش‌های متعددی سر راه توسعه و سرمایه‌گذاری و حتی حفظ وضع موجود قرار دارد.

چرا صنعت پتروشیمی برای کشور مهم است؟

یونس خداپرست پیرسرایی، پژوهشگر، در مقاله‌ای برای ماهنامه «امنیت اقتصادی» در شماره ۱۰۷ اسفند ۱۴۰۱ به بررسی مقایسه‌ای صنایع پنروشیمی ایران و کشورهای منطقه پرداخته است. او در این مقاله تأکید کرده است که «صنعت پتروشیمی با نقش‌آفرینی در اشتغال‌زایی، خلق ارزش افزوده و تأمین ارز، جایگاه ویژه‌ای در اقتصاد ایران پیدا کرده است. طی دو دهه اخیر، بخش عمده‌ای از سرمایه‌گذاری‌های صنعتی در حوزه پتروشیمی متمرکز شده و در حال حاضر ایران، از نظر ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی، پس از عربستان سعودی در رتبه دوم منطقه قرار دارد». براساس آخرین آمار شرکت ملی صنایع پتروشیمی، ظرفیت اسمی تولید محصولات پتروشیمی ایران در سال ۱۴۰۰ حدود ۹۰.۲ میلیون تن بوده که نسبت به سال ۱۳۹۹ بیش از ۷.۷ میلیون تن افزایش داشته است».

این پژوهشگر در ادامه به بررسی ظرفیت تولید پتروشیمی ایران به تفکیک مناطق پرداخته و نوشته است: «منطقه انرژی پارس یا عسلویه/کنگان در این زمینه پیشتاز است؛ به طوری که ۲۲ مجتمع تولیدی پتروشیمی و دو مجتمع یوتیلیتی (خدمات جانبی) در این منطقه مستقر شده‌اند که در مجموع ۴۴ درصد از کل ظرفیت تولید پتروشیمی کشور را شامل می‌شوند».

به گفته این پژوهشگر وجود منابع عظیم نفت و گاز و همچنین دسترسی به بازارهای مصرف منطقه‌ای و جهانی، جذابیت بالایی برای سرمایه‌گذاری در این صنعت ایجاد کرده است. با این حال، صنعت پتروشیمی ایران با چالش‌های متعددی از جمله کمبود آب، رکود اقتصادی داخلی، مشکلات فنی و تکنولوژیک، چالش‌های صادراتی، تحریم‌های بین‌المللی، تأثیرات ناشی از بحران کرونا و کمبود نیروی انسانی متخصص مواجه است.

این مقاله در ادامه به گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق ایران (دی ۱۴۰۰) استناد کرده و نوشته است: «بر اساس آمار شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران، ظرفیت اسمی تولید محصولات پتروشیمی در منطقه انرژی پارس (عسلویه/کنگان) معادل ۴۳ میلیون تن در سال است. این منطقه بزرگ‌ترین قطب تولید پتروشیمی کشور محسوب می‌شود. پس از آن، منطقه ماهشهر با ظرفیت اسمی ۲۵.۷ میلیون تن در سال قرار دارد که ۲۸ درصد از کل ظرفیت تولید پتروشیمی ایران را به خود اختصاص داده است. در سایر مناطق کشور نیز مجموعا ۲۱.۵ میلیون تن ظرفیت اسمی تولید محصولات پتروشیمی ایجاد شده است».

مقایسه تطبیقی تولید محصولات پتروشیمی در ایران و سایر کشورها

در این مقاله همچنین ظرفیت تولید محصولات پایه پتروشیمی ایران با سایر کشورها مقایسه شده است. بر اساس توضیحات این مقاله «محصولات پایه پتروشیمی از جمله مهم‌ترین محصولات تولیدی در این صنعت محسوب می‌شوند که سهم قابل توجهی از ظرفیت تولید کشور را به خود اختصاص داده‌اند. بر اساس اطلاعات موجود، در سال ۲۰۲۱ ظرفیت تولید محصولات پایه پتروشیمی در جهان حدود ۸۸۴ میلیون تن بوده است. در این سال، کشور چین با تولید حدود ۲۷۸ میلیون تن محصولات پایه، در رتبه نخست جهانی قرار داشته است. پس از چین، ایالات متحده آمریکا با ظرفیت تولید ۱۰۴ میلیون تن در جایگاه دوم قرار گرفته است.

در منطقه خاورمیانه، عربستان سعودی با ظرفیت تولید حدود ۴۴ میلیون تن، بیشترین میزان تولید محصولات پایه را در اختیار دارد. پس از عربستان، جمهوری اسلامی ایران با ظرفیت تولید ۳۲.۵ میلیون تن در سال، در جایگاه دوم منطقه قرار گرفته است. سایر کشورهای منطقه از جمله امارات متحده عربی، قطر، کویت، عمان و ترکیه دارای ظرفیت‌های تولید نزدیک به یکدیگر هستند و فاصله زیادی با ظرفیت تولید ایران و عربستان دارند».

بر اساس این توضیحات «بخش عمده تولیدات پتروشیمی ایران شامل محصولات پایه و شیمیایی است. در سال ۱۴۰۰ حدود ۲۸.۳ میلیون تن از این محصولات تولید شده که ۴۳.۳ درصد کل تولید پتروشیمی کشور را شامل می‌شود. تولید خوراک و سوخت نیز ۱۸ میلیون تن (۲۷.۶ درصد) از کل تولید بوده است. همچنین طرح‌های زیادی برای افزایش ظرفیت تولید متانول (بیش از ۱۸ میلیون تن در سال) در دست اجراست و در سال ۱۴۰۰ معادل ۲۵.۵ میلیون تن محصولات پتروشیمی به ارزش ۱۴.۸ میلیارد دلار صادر و ۱۰.۷ میلیون تن به ارزش ۸.۲ میلیارد دلار در بازار داخلی فروخته شده است. از نظر مقدار، ۷۱ درصد محصولات صادر شده و ۲۹ درصد در داخل به فروش رسیده است. بیشترین مقدار صادرات مربوط به مواد شیمیایی و بیشترین ارزش صادرات مربوط به مواد پلیمری بوده است».

وضعیت مالکیت صنایع پتروشیمی در ایران

در ادامه این مقاله به وضعیت نحوه مالکیت صنایع پتروشیمی در ایران پرداخته و توضیح می‌دهد: «در زمینه مالکیت صنعت پتروشیمی، پس از ابلاغ اصل ۴۴ قانون اساسی در سال ۱۳۸۶، واگذاری سهام شرکت‌های پتروشیمی به بخش خصوصی آغاز شد. در سال‌های بعد، با تشکیل شرکت صنایع پتروشیمی خلیج‌فارس، مدیریت یکپارچه شرکت‌های پتروشیمی باقیمانده تحت این ساختار انجام شد. هرچند در سال‌های اخیر بخش زیادی از سهام شرکت‌های پتروشیمی ایران از دولت به بخش خصوصی و هلدینگ‌های بزرگ (عمدتا صندوق‌های بازنشستگی) واگذار شده است. بخشی از سهام نیز در اختیار شرکت‌های سهام عدالت است که مشکلات مدیریتی و ابهامات زیادی دارد. در مقایسه، سهام شرکت سابیک عربستان عمدتا در اختیار صندوق سرمایه‌گذاری عمومی عربستان (PIF) و آرامکو است و ساختار مدیریتی آن شفاف‌تر و پایدارتر است».

این مقاله به سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در صنایع پتروشیمی هم پرداخته و توضیح می‌دهد: «از نظر سرمایه‌گذاری، از سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۹۹ حدود ۸۰ میلیارد دلار در صنعت پتروشیمی ایران سرمایه‌گذاری شده، ولی میزان سرمایه‌گذاری سالانه نوسانی بوده است و برآوردها حاکی از آن است که برای تحقق برنامه توسعه هفتم و هشتم، ایران نیاز به جذب سرمایه‌گذاری ۳۵.۵ تا ۴۱ میلیارد دلاری دارد».

در ادامه این مقاله آمده است: «از سال ۱۳۷۷ تا پایان ۱۴۰۰، مجموع تأمین مالی ارزی صنعت پتروشیمی ایران به میزان ۲۶.۳ میلیارد دلار بوده است. حدود ۳۱ درصد این مبلغ از منابع داخلی مانند صندوق توسعه ملی و صندوق ذخیره ارزی تأمین شده و ۶۲ درصد از منابع خارجی، عمدتا از کشورهای آسیایی و اروپایی. همچنین، مقایسه‌ای با شرکت سابیک عربستان نشان می‌دهد که در سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰، این شرکت عربستانی به طور متوسط سالانه حدود ۴.۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کرده است. سابیک از طریق مشارکت‌های مشترک با شرکت‌های بین‌المللی، دسترسی به بازار و فناوری‌های جدید را هدف قرار داده است».

این پژوهشگر در ادامه ذکر می‌کند: «صنعت پتروشیمی ایران طبق قانون برنامه ششم توسعه تا پایان سال ۱۴۰۱، باید به ظرفیت ۹۵ میلیون تن می‌رسید. در برنامه‌ هفتم توسعه، ۱۰۵ طرح جدید در دست اجراست که با بهره‌برداری از آنها، ظرفیت تولید به ۲۰۰ میلیون تن خواهد رسید. با این حساب ایران در سال ۲۰۲۷ بیشترین ظرفیت تولید پتروشیمی در منطقه را خواهد داشت. این صنعت همچنین با کاهش وابستگی به نفت خام و افزایش صادرات، به بهبود وضعیت مالی کشور در شرایط تحریم کمک کرده است. توسعه این صنعت به افزایش اشتغال در صنایع پایین‌دستی و ایجاد فرصت‌های شغلی برای بیش از ۱۲۴ هزار نفر منجر شده است. با این حال، چالش‌هایی مانند کمبود خوراک، تعطیلی موقت واحدها در فصول سرد، تغییرات نرخ خوراک و سوخت، مشکلات ارزی و خروج شرکت‌های بین‌المللی از ایران وجود دارد. همچنین، ایران در زمینه ارزش افزوده محصولات پتروشیمی، نسبت به کشورهای دیگر وضعیت ضعیف‌تری دارد». بر اساس این گزارش قیمت متوسط صادرات محصولات پتروشیمی ایران ۴۶۰ دلار به ازای هر تن است، در حالی که این رقم برای عربستان ۶۳۰ دلار، کره جنوبی ۱۱۰۰ دلار و آلمان ۴۹۰۰ دلار است.

چالش‌های صنعت

همچنین این گزارش تأکید می‌کند: «صنعت پتروشیمی ایران با چالش‌های متعددی مواجه است که ادامه روند توسعه آن را تحت تأثیر قرار داده است. یکی از مشکلات اصلی، تغییر مکرر نرخ خوراک، سوخت و یوتیلیتی‌ها، به ویژه قیمت‌گذاری نادرست خوراک است. به‌طور مثال، در قانون بودجه سال ۱۴۰۱، قیمت سوخت و خوراک گاز برای پتروشیمی‌ها اصلاح شد. همچنین، قیمت خوراک گاز پتروشیمی برای سال ۱۴۰۱ به سقف پنج هزار تومان به ازای هر مترمکعب رسید و زمزمه‌هایی از افزایش قیمت به هفت هزار تومان در سال ۱۴۰۲ شنیده شد. این افزایش قیمت‌ها، به خصوص با کاهش قیمت گاز در بازارهای جهانی، قدرت رقابت پتروشیمی‌های ایران را کاهش داده و ممکن است به تعطیلی برخی از مجتمع‌ها منجر شود. در صنعت متانول، به دلیل عدم افزایش قیمت محصولات، شرکت‌های تولید متانول با زیان‌های مالی مواجه و برخی از آنها مجبور به تعطیلی شدند. همچنین برخی از شرکت‌های اوره‌ساز با افزایش قیمت گاز، توانسته‌اند قیمت محصولات خود را افزایش دهند و سودآوری خود را حفظ کنند. علاوه بر این، کاهش تأمین مالی ارزی و خروج شرکت‌های بزرگ بین‌المللی از ایران، مشکلاتی را در زمینه توسعه طرح‌های پتروشیمی ایجاد کرده است. در مجموع، صنعت پتروشیمی ایران نیاز به اصلاحات در سیاست‌گذاری‌ها و مدیریت بهتر منابع خوراک و سوخت دارد تا از تکرار تعطیلی‌های بیشتر جلوگیری شود».