تهاجم روسیه به اوکراین برای همیشه معادلات اروپا را تغییر داد
تاوان پتروشیمی‌ها در جنگ اوکراین
جنگ روسیه و اوکراین بسیاری از معادلات بازار انرژی اروپا را عوض کرد و تأثیری باورنکردنی بر سرنوشت صنایع پتروشیمی اروپا داشت. طوری که حالا می‌شود گفت جنگ در دروازه اروپا تأثیری غیرقابل برگشت و عمیق بر بازار انرژی اروپا و صنعت پتروشیمی قاره سبز گذاشته است.
به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،
محمد شاکری: جنگ روسیه و اوکراین بسیاری از معادلات بازار انرژی اروپا را عوض کرد و تأثیری باورنکردنی بر سرنوشت صنایع پتروشیمی اروپا داشت. طوری که حالا می‌شود گفت جنگ در دروازه اروپا تأثیری غیرقابل برگشت و عمیق بر بازار انرژی اروپا و صنعت پتروشیمی قاره سبز گذاشته است.
آتش جنگ در اروپا
در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ جنگ روسیه در اوکراین شروع شد. این جنگ، خون‌بارترین جنگ در قاره اروپا پس از جنگ جهانی دوم بود. اوکراین به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین کشورهای اروپا و عضو پیشین جماهیر شوروی، بیشترین مرز مشترک را با روسیه دارد. مسکو همواره گسترش ناتو به سوی شرق را تلاش غرب برای منزوی‌کردن روسیه و تهدیدی وجودی علیه خود معرفی کرده و این تهدیدات با اظهارات بایدن و حوادث سال ۲۰۱۴ در اوکراین و روی کارآمدن دولتی غرب‌گرا در این کشور شدت تازه‌ای به خود گرفت.
پس از روی کارآمدن دولتی غرب‌گرا با کمک کشورهای غربی در اوکراین در سال ۲۰۱۴، مسکو، کی‌یف را متهم کرد که شروع به پاکسازی قوی روس‌ها در اوکراین کرده است. ولادیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهوری اوکراین نیز همواره بر ممنوع‌بودن زبان روسی یا فرهنگ این کشور در اوکراین تأکید کرده و برخی مواقع به آن افتخار کرده است. به گزارش دنیای اقتصاد: «در چنین شرایطی، حتی پیش از شروع جنگ اوکراین، در دسامبر ۲۰۲۱، پوتین با انتقاد مجدد از غرب گفت: «ما به یاد داریم، همان‌طور که قبلا بارها اشاره کردم و همان‌طور که شما به‌خوبی می‌دانید، چگونه در دهه ۱۹۹۰ به ما قول دادید که [ناتو] یک اینچ به سمت شرق حرکت نکند. شما بی‌شرمانه ما را فریب دادید. پنج موج از گسترش ناتو وجود داشته است. ما کسی را تهدید نمی‌کنیم. آیا به مرزهای آمریکا، انگلیس یا هر کشور دیگری نزدیک شده‌ایم؟ این شما هستید که به مرز ما آمده‌اید و حالا می‌گویید که اوکراین نیز عضو ناتو خواهد شد». ولی با وجود انتقاد مجدد رئیس‌جمهوری روسیه از خواست غرب برای توسعه ناتو و عضویت اوکراین در این ائتلاف نظامی، بایدن، رئیس‌جمهور وقت آمریکا ضمن پافشاری برای خواست خود درباره عضویت اوکراین در ناتو، هشدار پوتین را نادیده گرفت و در نهایت، در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲، جنگ در اوکراین آغاز شد. طبق آمار منتشرشده توسط مدرسه اقتصاد کی‌یف، این جنگ به ویرانی گسترده اوکراین، کشتار صدها هزار اوکراینی، روسی و ۱۷۰ میلیارد دلار خسارت مستقیم در اوکراین انجامیده است».
بازار انرژی گرفتار جنگ
تبعات این جنگ بزرگ به اوکراین خلاصه نشد و بازار انرژی دنیا را تکان داد. روسیه در سال٢٠٢٠ و قبل از جنگ با اوکراین، در عرصه صادرات گاز طبیعی رتبه نخست و در زمینه صادرات نفت رتبه سوم جهان را از آن خود کرده بود. صادرات نفت و فراورده‌های نفتی این کشور در همین سال، به‌طور متوسط ۷.۴ میلیون بشکه در روز بوده که از این میزان ٥٤ درصد به اتحادیه اروپا، ٣٣ درصد به چین و مابقی به دیگر کشورها اختصاص یافته است. صادرات گاز روسیه نیز در سال مذکور ٢٣٨ میلیارد مترمکعب بوده که مقصد بیش از ٧٠ درصد آن کشورهای اروپایی بوده است. درواقع پیش از حمله روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، کرملین ۴۰ درصد گاز طبیعی مورد نیاز اروپا را تأمین می‌کرد که بیشتر آن از طریق خط لوله منتقل می‌شد؛ اما تهاجم روسیه، دولت‌های غربی را وادار کرد تا تحریم‌هایی علیه مسکو اعمال کنند و مصمم شدند از وابستگی به منابع انرژی روسیه خارج شوند. اتحادیه اروپا واردات زغال‌سنگ و نفت خام روسیه را متوقف کرد و دریافت گاز طبیعی از این کشور نیز به میزان چشمگیری کاهش یافت. حذف روسیه از بازار گاز اروپا اما بدون تبعات هم نبود. با شعلهورشدن جنگ روسیه و اوکراین، اتحادیه اروپا تصمیم گرفت نفت و گاز روسیه را تحریم کند؛ تصمیمی دشوار که به جهش قیمت انرژی و غذا در اتحادیه اروپا منجر شد و نرخ تورم برخی کشورهای اروپایی از‌جمله انگلیس را دورقمی کرد. با این حال جایگزینی نفت روسیه برای اروپا آسان‌تر از گاز بود. صادرات گاز برخلاف نفت، نیاز به زیرساخت‌های بیشتری دارد؛ زیرساخت‌هایی مانند خطوط لوله انتقال گاز یا تجهیزات تولید گاز مایع در کشورهای صادرکننده؛ به‌همین‌دلیل اروپا برای جایگزینی گاز روسیه آمادگی قبلی نداشت. از سوی دیگر حتی اگر جنگ تمام شود، چشم اروپا از روسیه ترسیده و دیگر تمایل ندارد بازار انرژی خود را بدون قید‌و‌شرط در اختیار روسیه قرار دهد. این مسائل سبب شده است که اتحادیه اروپا به دنبال جایگزین‌هایی برای گاز روسیه باشد.
تحریم سنگین گاز روسیه سبب شد قیمت گاز در جهان به طور بی‌سابقه‌ای افزایشی شود. همچنین جنگ روسیه و اوکراین موجب شد قیمت هر بشکه نفت در بازارهای جهانی به بیشتر از صد دلار برسد. این اتفاق سبب شد که قیمت انرژی و غذا در بازارهای اروپا و آمریکا به طور فزاینده‌ای بالا رود به طوری که تورم انگلیسی دورقمی شد و تورم بزرگ‌ترین اقتصاد اتحادیه اروپا یعنی آلمان هم رکورد تورم پس از جنگ جهانی دوم را شکست و به 10 درصد نزدیک شد. این اتفاق در آمریکا هم تکرار شد و تورم پس از حدود چهار دهه در آستانه دورقمی‌شدن قرار گرفت. این وضعیت نشان داد که بازار اروپا تا چه اندازه وابسته به انرژی روسیه بوده و شکننده به نظر رسید. همین مسئله باعث شد که مسیرهای تجارت انرژی در جهان تغییر کند و کشورهای اروپایی بیش از پیش در اندیشه تولید انرژی تجدیدپذیر باشند.
تحولات عمیق در بازار انرژی اروپا
جنگ روسیه و اوکراین هنوز تمام نشده است، اما به نظر می‌رسد که اروپایی‌ها سختگیرانه‌تر از همیشه بر مواضع خود یعنی تأمین انرژی مورد نیاز از انرژی پاک مصمم هستند. این مسئله دیگر برای اروپا نه جنبه اقتصادی که جنبه سیاسی و استراتژیک پیدا کرده است؛ ولو اینکه صنایع خود را قربانی انرژی گران‌قیمت کنند. بررسی وضعیت بازار انرژی اروپا پس از جنگ روسیه و اوکراین نشان می‌دهد که واردات گاز روسیه به اروپا به‌شدت کاهش داشته است. بر اساس گزارش IEA – Gas Market Report Q1 2025 در پی جنگ اوکراین و تحریم‌های گسترده، واردات گاز طبیعی روسیه به اروپا از بیش از ۱۵۵ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۲۱ به کمتر از ۵۰ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۲۴ کاهش یافت. درواقع واردات گاز اروپا از روسیه به کمتر از یک‌سوم رسیده است. این کاهش ناگهانی، وابستگی اروپا به منابع جایگزین گاز به‌ویژه LNG را افزایش داده است. همین مسئله سبب شده که قیمت گاز در اروپا افزایش قابل توجهی داشته باشد. طبق گزارش European Energy Exchange (EEX) قیمت گاز در بازار شاخص TTF هلند در سال ۲۰۲۴ به‌طور میانگین به حدود ۳۵ یورو بر مگاوات ساعت رسید که نسبت به میانگین قبل از بحران که زیر ۲۰ یورو بود افزایش چشمگیری را نشان می‌دهد. این روند در اوایل ۲۰۲۵ نیز تداوم یافته است. همچنین افزایش تقاضا برای گاز مایع سبب تغییرات قیمت در این بازار هم شده است. بر اساس گزارش بلومبرگ قیمت جهانی LNG در بازارهای آسیایی در بازه اواخر ۲۰۲۴ تا آغاز ۲۰۲۵ به حدود ۱۳ تا ۱۶ دلار به ازای هر میلیون بی‌تی‌یو رسید. رقابت فشرده بین اروپا و کشورهای آسیایی مانند ژاپن و کره جنوبی باعث افزایش نرخ‌های حمل و قیمت نهایی شده است. از سوی دیگر پس از جنگ روسیه و اوکراین وابستگی اروپا به واردات LNGافزایش داشته است. اروپا در سال ۲۰۲۴ بیش از ۱۳۵ میلیارد مترمکعب LNG وارد کرد که نسبت به سال ۲۰۲۲ بیش از ۴۰ درصد رشد داشت. بزرگ‌ترین تأمین‌کنندگان LNG برای اروپا شامل ایالات متحده، قطر و نیجریه بوده‌اند.
پتروشیمی‌های اروپا متأثر از جنگ اوکراین
به‌دلیل قیمت‌های بالا و تغییر در الگوهای مصرف، مصرف LPG به‌عنوان خوراک پتروشیمی در اروپا حدود هفت درصد در سال ۲۰۲۴ کاهش یافته است. همچنین بر اساس گزارشی دیگر که U.S. Energy Information Administration (EIA) – January 2025 منتشر کرده، صادرات LNG آمریکا در سال ۲۰۲۴ به رکورد جدیدی بالغ بر ۸۵ میلیون تن رسید که حدود ۶۰ درصد آن به اروپا صادر شد. این تغییرات در بازار انرژی سبب شده که هزینه تولید اتیلن از گاز طبیعی در اروپا حدود دو برابر بیشتر از ایالات متحده باشد؛ طوری که هزینه هر تن اتیلن در اروپا به بیش از ۱۲۰۰ دلار در مقایسه با کمتر از ۶۵۰ دلار در ایالات متحده رسیده است. همچنین چین در سال ۲۰۲۴ بیش از هفت میلیون تن اتان از آمریکا وارد کرد تا خوراک پتروشیمی‌های خود را متنوع و ارزان‌تر کند. این روند در اوایل ۲۰۲۵ نیز ادامه دارد. در مجموع باید گفت که تأثیر حذف گاز روسیه از بازار اروپا بر قیمت خوراک پتروشیمی‌ها در این قاره، یکی از عمیق‌ترین تحولات اقتصادی سال‌های اخیر بوده است. تا پیش از بحران اوکراین، روسیه بزرگ‌ترین تأمین‌کننده گاز طبیعی اروپا بود و در سال ۲۰۲۱ بیش از 40 درصد گاز وارداتی اروپا را تأمین می‌کرد. با آغاز جنگ اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ و قطع تدریجی صادرات گاز از سوی روسیه، اروپا با کمبود شدید گاز روبه‌رو شد. بر اساس گزارش European Energy Exchange EEX 2024 Report میانگین قیمت گاز طبیعی (TTF) در سال ۲۰۲۱ کمتر از ۲۰ یورو بر مگاوات ساعت بود. این عدد در اوج بحران در اواخر ۲۰۲۲ به بالای ۳۰۰ یورو بر مگاوات‌ساعت رسید و درواقع قیمت گاز حدود 15 برابر شد. در سال ۲۰۲۴، میانگین قیمت حدود ۳۵ تا ۴۵ یورو بر مگاوات ساعت تثبیت شد که همچنان بیش از دو برابر پیش از بحران است. نکته دیگر اینکه خوراک اصلی بسیاری از واحدهای پتروشیمی در اروپا، گاز طبیعی، LPG و اتان است. با افزایش شدید قیمت گاز، هزینه تولید محصولات پایه مانند اتیلن و پروپیلن نیز افزایش یافته است. در سال ۲۰۲۴، هزینه تولید اتیلن از گاز طبیعی در اروپا به بیش از ۱۲۰۰ دلار در هر تن رسید. این در حالی است که همین هزینه در آمریکا با گاز ارزان شیل حدود ۶۰۰ تا ۶۵۰ دلار در هر تن بود.
به گزارش Financial Times در نتیجه این تحولات و افزایش قابل توجه قیمت خوراک پتروشیمی‌ها بیش از ۲۰ واحد پتروشیمی در اروپا در سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴ یا تعطیل شدند یا ظرفیت تولید خود را کاهش دادند. همچنین شرکت BASF در سال ۲۰۲۳ اعلام کرد که بخشی از ظرفیت تولید خود در لودویگسهافن را به‌دلیل نبود صرفه اقتصادی متوقف میکند. درواقع باید گفت که قطع گاز روسیه منجر به افزایش پایدار قیمت خوراک پتروشیمی در اروپا شده و رقابت‌پذیری این صنعت را در مقایسه با ایالات متحده و خاورمیانه تضعیف کرده است. این وضعیت باعث تغییر جهت سرمایه‌گذاری‌ها از اروپا به مناطق دیگر شده است. برای درک این وضعیت مقایسه‌ای از هزینه تولید محصولات پتروشیمی به‌ویژه اتیلن در اروپا، ایالات متحده و آسیا (چین و خاورمیانه) در سال ۲۰۲۴ و اوایل ۲۰۲۵ در ادامه می‌آید.
در اروپا خوراک اصلی واحدهای پتروشیمی، گاز طبیعی و در برخی موارد نفتا است. میانگین قیمت گاز طبیعی در اروپا ۳۵ تا ۴۵ یورو در واحد MWh یا 12 تا 15 دلار در واحد MMBTU است و هزینه تولید اتیلن بین 1200 تا 1400 دلار در هر تن تمام می‌شود. در آمریکا خوراک اصلی پتروشیمی‌ها اتان حاصل از گاز شیل است و میانگین قیمت گاز هنری‌هاب حدود ۲.۵ تا ۳ دلار در واحد MMBtu است. در نتیجه هزینه تولید هر اتیلن در آمریکا بین ۵۵۰ تا ۶۵۰ دلار در هر تن تمام می‌شود که کمتر از نصف هزینه تمام‌شده آن در اروپاست. در چین خوراک پتروشیمی‌ها ترکیبی از زغال‌سنگ، نفتا، و اتان وارداتی از آمریکاست. هزینه تولید اتیلن از زغال‌سنگ ۹۰۰ تا هزار دلار در هر تن تمام می‌شود و هزینه تولید از اتان وارداتی حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ دلار در هر تن درمی‌آید. در خاورمیانه یعنی ایران، عربستان و قطر خوراک اصلی گاز طبیعی و اتان بسیار ارزان‌قیمت است. در نتیجه میانگین هزینه تولید اتیلن در خاورمیانه حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ دلار در هر تن تمام می‌شود که نزدیک به یک‌سوم هزینه تولید در اتحادیه اروپاست. بنابراین باید گفت که اروپا با هزینه‌های بالا و فقدان منابع ارزان، مزیت رقابتی خود را تا حد زیادی از دست داده است. در مقابل، آمریکا و خاورمیانه با خوراک ارزان، در بازار جهانی پتروشیمی موقعیت برتری دارند. به عبارت دیگر تحولات ژئوپلیتیکی، افزایش تعرفه‌ها، کاهش دسترسی به گاز ارزان روسیه و رقابت برای LNG، موجب شده‌اند تا هزینه‌های خوراک در اروپا به‌شدت افزایش یافته و مزیت رقابتی صنعت پتروشیمی این قاره تضعیف شود. در مقابل، کشورهایی مانند چین، هند، ایالات متحده و قطر جایگاه خود را در زنجیره ارزش جهانی تثبیت یا تقویت کرده‌اند. نکته دیگر اینکه با تغییر رویکرد اروپا در بازار انرژی پس از جنگ روسیه و اوکراین به نظر می‌رسد که این معادلات در بازار انرژی تحولات عمیقی ایجاد کرده است که ماندگار خواهد بود.
آخرین اخبار ویژه نامه را از طریق این لینک پیگیری کنید.
