آفت خام‌فروشی

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

زهرا سلیمانی: یکی از مشکلات جدی کشورهای دارای منابع گاز و نفت از جمله ایران، گسترش خام‌فروشی محصولات مرتبط با این منابع است. راهبرد ایجاد زنجیره‌های تکمیلی در صنایع گوناگون از دهه 90 در دستور کار دولت‌های مستقر قرار گرفت. ماحصل این تلاش‌ها باعث شکل‌گیری برنامه‌هایی برای ایجاد زنجیره‌های ارزش افزوده در صنایع مختلف از جمله صنعت پتروشیمی شد که درآمدهای این حوزه را از حدود هفت میلیارددلار در سال 95 به 12 میلیارددلار در سال 1403 رساند. به دلیل وجود منابع گازی و نفتی در کشور، ظرفیت تولید صنایع پتروشیمی 9۰ میلیون تن در سال است و از لحاظ وزنی، ایران در منطقه بعد از عربستان در رتبه دوم قرار دارد. بر اساس اعلام گمرک ایران در سال 1403، حدود ۶۱ میلیون و ۶۴۴ هزار تن انواع کالاهای پتروشیمی به ارزش ۲۴ میلیارد و ۹۱۴ میلیون دلار به خارج از کشور صادر شد که به لحاظ وزن ۲۷ درصد و از حیث ارزش ۲۸ درصد افزایش را نشان می‌دهد. اقتصاد ایران طی 11ماه نخست سال 1403 حدود 12میلیارددلار از صنعت پتروشیمی درآمد داشته که بر اساس اعلام فعالان و کارشناسان این حوزه، امکان ارتقای صادرات پتروشیمی به 24میلیارددلار هم در دسترس است. برای این منظور ایران از یک طرف باید زنجیره ارزش‌آفرینی را در صنعت پتروشیمی ارتقا دهد و از سوی دیگر، مسیرهای نوآوری در زنجیره تولید، زنجیره همگرایی و هم‌افزایی میان پتروشیمی‌ها، دستیابی به استانداردهای جهانی، استفاده از انرژی‌های سبز و توسعه مناسبات با جهان پیرامونی را ایجاد کند. عبدالرسول دشتی، کارشناس صنعت پتروشیمی، نوری به ابعاد پنهان ضرورت‌هایی تابانده که صنعت پتروشیمی ایران برای جهش تولید و صادرات باید مدنظر قرار دهد.

حرکت به سمت تولید صنایع تکمیلی پتروشیمی

عبدالرسول دشتی با اشاره به اهمیت ایجاد ارزش افزوده در صنعت پتروشیمی می‌گوید: «واقعیتی که امروز مجموعه کارشناسان حوزه پترشیمی به آن رسیده‌اند، این است که این صنعت به سمت توسعه صنایع تکمیلی حرکت کند. درواقع باید صنایعی با ارزش افزوده بیشتر در حوزه پتروشیمی تولید شوند. تا به امروز بیشتر تولیدات پتروشیمی کشور حتی محصولاتی چون پروپلین‌ها، اتیلن‌ها، بوتادین‌ها، متانول‌ها و... ذیل صنایع خام و اولیه صنعت پتروشیمی محسوب می‌شوند، این در حالی است که صنعت پتروشیمی ایران هر اندازه به سمت صنایع تکمیلی برود، ارزش افزوده بالاتری برای کشورمان خواهد داشت». او در ادامه در تشریح این مزیت‌ها می‌گوید: «یکی از مزیت‌های پتروشیمی، تأمین خوراک صنایع تکمیلی پایین‌دستی است، بسیاری از صنایعی که در پایین‌دست مانند نساجی، خودرو، لوازم خانگی و... وجود دارند، می‌توانند صنایع اشتغال‌آفرین و محرک تولید برای بسیاری از صنایع مختلف در کشور باشند». دشتی در پاسخ به این پرسش درمورد اینکه چگونه می‌توان این صنایع تکمیلی را در اطراف صنایع اصلی پتروشیمی ایجاد کرد؟ می‌گوید: «ایجاد چنین زنجیره‌ای از مواد تکمیلی از طریق توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان و توسعه و تحقیق و البته توسعه مناسبات ارتباطی با سایر کشورها و شرکت‌های برتر پتروشیمی در سطح جهان امکان‌پذیر خواهد بود. سرمایه‌گذاران باید بدانند جایی بهتر از صنعت پتروشیمی برای سرمایه‌گذاری نیست و طرح‌های تکمیل زنجیره، ارزشمندتر و سودآورتر است. حدود 67 تا 70 واحد پتروشیمی در کشور فعال هستند که بهبود زنجیره تولید آنها از خام‌فروشی به تولید مواد تکمیلی منافع قابل توجهی برای اقتصاد ایران ایجاد می‌کند». این استاد دانشگاه یادآور می‌شود: «مزیت مهم صنایع تکمیلی که اصطلاحا به آن تولید مواد پایین‌دستی هم گفته می‌شود، آن است که میزان مصرف انرژی این محصولات بسیار کمتر است. تولید این نوع محصولات نیاز چندانی به خوراک گاز هم ندارد. این ویژگی با توجه به معضل ناترازی انرژی برای ایران واجد اهمیت بسیاری است. بنابراین حرکت به این سمت، از دو جنبه به اقتصاد ایران کمک می‌کند؛ نخست اینکه فشاری که امروز به شرکت گاز و وزارت نفت و... وارد می‌شود، کاهش یافته و از سوی دیگر گروه‌های پژوهشی و دانشگاهی ما می‌توانند آخرین تکنیک‌ها و علوم روز را در این بخش به کار بگیرند. درواقع برای شکستن مولکول‌های حلقوی که صنایع تکمیلی به آن نیاز دارند، از این روش‌ها بهره برده می‌شود». دشتی ادامه می‌دهد: «درواقع متقاضیان خرید این نوع محصولات باید هزینه‌های بیشتری به ازای یک تن محصولات پتروشیمی تکمیلی پرداخت کنند. از سوی دیگر ایران با ناترازی‌های گسترده انرژی روبه‌روست و لازم است مدیرت انرژی و تولید داشته باشد».

ظرفیت‌های خالی پتروشیمی باید به‌روزآوری شود

این کارشناس با اشاره به وجود ظرفیت‌های خالی در صنعت پتروشیمی تأکید می‌کند: «یکی از مشکلات عمده کل مجموعه‌های پتروشیمی در کشورمان این است که چیزی بین 20 تا 23 درصد از ظرفیت‌های مجتمع‌های کشورمان خالی است. مثل اینکه شما یک میلیارد تومان وام برای ساخت یک واحد چهارطبقه بگیرید و اقساط آن را پرداخت کنید، اما یک طبقه آن را خالی نگه دارید. این طبقه خالی برای شما ارزش افزوده‌ای ایجاد نمی‌کند و درآمدی از طریق آن نصیب شما نمی‌شود، اما شما باید اقساط آن را پرداخت کنید. اگر صنعت پتروشیمی ایران بتواند 23 درصد ظرفیت خالی بنگاه‌های پتروشیمی خود را پر کرده و از آن استفاده بهینه‌ای داشته باشد، بخش عمده‌ای از تولیدات با ارزش افزوده بالا را به دست می‌آورد». دشتی در پاسخ به پرسش دیگری درمورد تأثیر رفع تحریم‌ها در رشد صنعت پتروشیمی می‌گوید: «آخرین دستاوردهای صنعت پتروشیمی که ناشی از تحقیقات و پژوهش‌های مستمر است، تحت لایسِنس و مالکیت شرکت‌های برتر اروپایی و آمریکایی است. هر اندازه ایران روابط بیشتری با این کشورها داشته باشد، می‌تواند از این علوم و یافته‌ها استفاده کند. البته بهترین دانشجویان نخبه ایران نیز راهی کشورهای دیگر شده و دانش‌آموخته معتبرترین دانشگاه‌ها و شرکت‌ها می‌شوند، اگر دولت و نظام تصمیم‌سازی‌های کشور به گونه‌ای برنامه‌ریزی کند که این نیروهای نخبه جذب صنایع پتروشیمی کشور شوند، ایران می‌تواند دستاوردهای قابل توجهی در علم روز این صنعت به دست آورد و زمینه جهش را در صنعت پتروشیمی شکل دهد». او می‌گوید: «از سوی دیگر در صنعت پتروشیمی و اساسا حوزه‌های اقتصادی، توافقات نانوشته بین‌المللی هم وجود دارد. وقتی کشوری با یک شرکت صاحب لایسنس قراردادی منعقد کرده و دانش فنی می‌خرد، این شرکت متعهد است تا 10 سال بعد نیازهای فناورانه و علمی کشور یادشده را تأمین کند؛ یعنی اگر این کشور تصمیم گرفت واحد پتروشیمی مشابهی احداث کند، دانش فنی لازم را به او واگذار کرده و هیچ عاملی حتی جنگ و تحریم هم مانع انتقال این تکنولوژی نمی‌شود. مبتنی بر این رویکرد اگر ایران بخواهد لایسنس خاصی را از کشورهای دارای تکنولوژی در این حوزه اخذ کند تا 10سال دانش فنی مورد نیازش را نیز تضمین خواهد کرد. ایران چنین قراردادهایی را پس از امضای برجام با کشورهای دارای دانش فنی منعقد کرد و همچنان نیز از آن در صنعت پتروشیمی خود بهره‌برداری می‌کند. اگر پس از رفع تحریم‌ها چنین شرایطی برای کشور فراهم شود، باید به استقبال آن رفت و از آن بهره گرفت».