زیر تیغ تحریم

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

محمد شاکری: هم‌زمان با برگزاری نشست‌های مذاکراتی بین ایران و آمریکا، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری ایالات متحده آمریکا مدام تحریم‌هایی علیه تهران وضع یا تشدید می‌کند. به‌تازگی این تحریم‌های شدید دامن صنعت پتروشیمی را گرفته و نگرانی‌هایی ایجاد کرده است.

آمریکا به دنبال تشدید تحریم پتروشیمی‌های ایران

این روزها اخبار متعددی مبنی بر تحریم پتروشیمی ایران روی خروجی رسانه‌های جهان قرار می‌گیرد. به گزارش یورونیوز در تاریخ یکم مه ۲۰۲۵، رئیس‌جمهور آمریکا، دونالد ترامپ اعلام کرد که هر کشور یا شخصی که حتی مقدار کمی نفت یا محصولات پتروشیمی از ایران خریداری کند، بلافاصله مشمول تحریم‌های ثانویه خواهد شد. این اقدام به‌ویژه چین، بزرگ‌ترین خریدار نفت ایران را هدف قرار می‌دهد. ترامپ تأکید کرد که چنین خریدارانی دیگر اجازه تجارت با آمریکا را نخواهند داشت. اندکی پیش از آن کاخ سفید گزارش داد که وزارت امورخارجه آمریکا اعلام کرده هفت نهاد مرتبط با تجارت فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی ایران و دو نفتکش را به دلیل مشارکت در تجارت غیرقانونی این محصولات تحریم کرده است. این اقدام در راستای کمپین «فشار حداکثری» برای قطع منابع مالی ایران و جلوگیری از توسعه برنامه هسته‌ای این کشور صورت گرفته است. تحریم‌های جدید آمریکا در شرایطی است که چین، بزرگ‌ترین خریدار نفت و مشتقات نفتی ایران تحت فشارهای فزاینده قرار دارد. همچنین به نظر می‌آید که تحریم‌های ثانویه می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای بر صنعت پتروشیمی ایران بگذارد. شرکت‌های خارجی که با پتروشیمی‌های ایرانی همکاری می‌کنند، اکنون با انتخابی دشوار روبه‌رو هستند؛ ادامه تجارت با ایران و محرومیت از بازار آمریکا یا قطع روابط با تهران. بسیاری از شرکت‌های اروپایی و آسیایی که روابط گسترده‌ای با بازار آمریکا دارند، احتمالا ریسک مواجهه با تحریم‌های آمریکا را نمی‌پذیرند و به‌تدریج همکاری خود را با ایران کاهش خواهند داد. وال‌استریت ژورنال درباره تشدید تحریم نفت و مشتقات نفتی ایران از سوی آمریکا نوشته است: «با اعمال تحریم‌های جدید، ایران برای حفظ بازارهای صادراتی خود تلاش می‌کند. در سال‌های گذشته این کشور قیمت نفت خام خود را کاهش داده تا بتواند بخشی از بازار را حفظ کند، به‌ویژه در آسیا. با این حال، تحلیلگران پیش‌بینی می‌کنند که واردات نفت ایران توسط چین در نیمه اول سال جاری بیش از ۳۰ درصد کاهش یابد». این رسانه همچنین نوشته است که «چین هدف تحریم‌های ثانویه ترامپ بر نفت ایران است».

چین، بزرگ‌ترین مشتری صادراتی ایران

نگاهی به بازار پتروشیمی ایران نشان می‌دهد که بخش عمده‌ای از صادرات غیرنفتی کشور در اختیار شرکت‌های پتروشیمی است و این صنایع سالانه حدود ۱۵ میلیارددلار برای کشور ارزآوری داشته‌اند.

حسن عباس‌زاده، مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی درباره میزان صادرات صنایع پتروشیمی ایران در سال ۱۴۰۳ در جمع خبرنگاران توضیح داده است: «در سال ۱۴۰۳ ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی حدود ۹۷ میلیون تن بود و ۷۵.۲ میلیون تن انواع محصولات پتروشیمی تولید و به بازارهای داخلی و خارجی عرضه شد. صادرات محصولات پتروشیمی در سال گذشته ۲۹.۲ میلیون تن به ارزش حدود ۱۳ میلیارددلار و فروش خالص داخلی ۱۳.۱ میلیون تن به ارزش حدود ۱۱ میلیارددلار بود و انتظار داریم با راه‌اندازی در مجموع ۸.۵ میلیون تن طرح پتروشیمی برای امسال، ظرفیت اسمی تولید به ۱۰۵ میلیون تن و تولید واقعی انواع محصولات پتروشیمی به ۸۳.۵ میلیون تن برسد. همچنین صادرات حدود ۳۴.۸ میلیون تن محصول پتروشیمی به ارزش حدود ۱۳.۶ میلیارددلار و فروش خالص داخلی ۱۶.۱ میلیون تن به ارزش بیش از ۱۰ میلیارددلار برای سال ۱۴۰۴ برآورد شده است». صادرات ۱۳ میلیارددلاری کالاهای پتروشیمی در سال ۱۴۰۳ در شرایطی است که گزارش‌های سازمان توسعه تجارت ایران حاکی ار کاهش این رقم صادرات است و عدد صادراتی پتروشیمی‌های ایران در سال‌های گذشته به طور میانگین ۱۵ میلیارددلار بوده و بخش عمده‌ای از آن صادرات محصولات شیمیایی، متانول و پلی‌اتیلن به کشورهای مختلف بوده است. در مجموع، صنعت پتروشیمی ایران با تولید بیش ‌از ۷۲ میلیون تن محصولات پتروشیمی در سال، به یکی از ارکان اصلی اقتصاد غیرنفتی کشور تبدیل شده است. این صنعت با صادرات به بیش ‌از ۶۰ کشور جهان، به طور میانگین سالانه حدود ۱۵ میلیارددلار ارزآوری دارد و شرکت‌هایی مانند پتروشیمی خلیج فارس و پتروشیمی مارون به‌عنوان بازیگران اصلی در تولید و صادرات این محصولات، جایگاه ویژه‌ای در بازارهای بین‌المللی دارند.

بر اساس گزارش‌های وزارت نفت، این صنعت به‌طور مستقیم حدود ۲۵ درصد از صادرات غیرنفتی کشور را تشکیل می‌دهد. در سال ۲۰۲۲، ایران بیش‌از ۷۲ میلیون تن محصولات پتروشیمی تولید کرد که شامل متانول، پلی‌اتیلن، پلی‌پروپیلن و انواع کودهای شیمیایی است. گزارش‌های گمرکی هم نشان می‌دهد که مقصد اول صادرات محصولات پتروشیمی کشور چین، هند و ترکیه است و سپس ارمنستان، تاجیکستان و عراق. با این حال مشتری بزرگ و عمده محصولات پتروشیمی کشور چین است. سایر آمارهای تجاری هم حاکی از آن است که چین با اختلاف زیاد شریک عمده تجاری ایران به‌ویژه در نفت و مشتقات نفتی است. آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد چین یکی از مشتریان اصلی محصولات پتروشیمی ایران بوده است. آمار کالاهای صادراتی به چین در ۱۰ ماهه سال ۱۴۰۲ نشان می‌دهد بیشترین کالایی که در این مدت به این کشور صادر شده «پروپان مایع‌شده» است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که میزان صادرات این محصول به چین در ۱۰ ماهه نخست ۱۴۰۲ بیش از دو میلیارد و ۳۰۰ میلیون‌دلار بوده است. جایگاه‌های بعدی بیشترین کالاهای صادراتی به چین نیز مربوط به محصولات پتروشیمی یعنی «متانول» و «بوتان مایع‌شده» است. طبق آمارها هرکدام از این دو کالا بیشتر از یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون‌دلار ارز آوری داشته‌اند. متانول به عنوان یکی از محصولات استراتژیک در تولید بسیاری از محصولات نهایی مانند حلال‌ها، رنگ‌ها، پلاستیک‌ها و ضدیخ‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد و بوتان نیز در مخلوط بنزین، سوخت‌های خانگی، سوخت موتور و تولید پلاستیک کاربرد دارد. با این حال عمده صادرات ایران به چین خام‌فروشی است. مجیدرضا حریری، رئیس اتاق بازرگانی ایران و چین در اردیبهشت سال گذشته به باشگاه خبرنگاران گفت: «میزان صادرات کشورمان به چین در طول یک سال اخیر ۹۰ درصد محصولات خام پتروشیمی و معدنی بوده است». به گفته او «به طور کلی و در سال‌های گذشته بیش از ۳۳ درصد صادرات غیرنفتی به چین داشتیم، بزرگ‌ترین بازار کالای صادراتی ما چین است. البته ترکیب صادراتی ما به همه کشورها طبق آمار گمرک بیش از ۸۰ درصد کالا بر اساس مواد نفتی و معدنی و خام‌فروشی است؛ به غیر از صادرات به عراق و افغانستان که تولیدی بوده است. همچنین ۹۱ درصد کالای صادراتی ایران به چین از فرآورده‌های نفتی است و اصولا در ترکیب صادرات مشکل داریم».

تحلیلگران چه می‌گویند؟

نظرات درباره تبعات تحریم صنایع پتروشیمی کشور متفاوت است. برخی تحلیلگران نسبت به جایگزین‌شدن ایران در بازار محصولات پتروشیمی جهان هشدار می‌دهند و دولت را به ادامه مذاکره با آمریکا و حذف تحریم‌های سختگیرانه تشویق می‌کنند. این دسته از تحلیلگران می‌گویند که تحریم‌های جدید پتروشیمی علیه ایران، تأثیراتی فراتر از اقتصاد داخلی کشور دارد و می‌تواند بر بازار جهانی پتروشیمی نیز اثرگذار باشد. کشورهای منطقه‌ای مانند عربستان سعودی، قطر و امارات متحده عربی که از تولیدکنندگان بزرگ محصولات پتروشیمی هستند، از این فرصت برای افزایش سهم خود در بازار جهانی بهره‌برداری خواهند کرد؛ زیرا این کشورها به دلیل روابط نزدیک با غرب و برخورداری از زیرساخت‌های قوی تولیدی، می‌توانند بخشی از خلأ ناشی از کاهش صادرات ایران را پر کنند. در نتیجه تحریم‌ها، کاهش عرضه جهانی برخی محصولات پتروشیمی، به‌ویژه آن دسته از محصولاتی که ایران در آنها نقش عمده‌ای دارد مانند متانول و پلی‌اتیلن، محتمل است. این کاهش عرضه می‌تواند به افزایش قیمت‌ها در سطح جهانی منجر شود؛ به ضرر مصرف‌کنندگان نهایی و به سود تولیدکنندگان رقیب ایران. مشتریان سنتی ایران نیز ناچار خواهند شد منابع جایگزین پیدا کنند که احتمالا قیمت بالاتری خواهد داشت، در نتیجه هزینه تولید صنایع پایین‌دستی آن کشورها افزایش می‌یابد. در بلندمدت، این تحریم‌ها ممکن است منجر به تغییر در مسیرهای تجاری جهانی و شکل‌گیری روابط تجاری جدید شود. با این حال، صنعت پتروشیمی ایران نشان داده که انعطاف‌پذیری مناسبی دارد. در مواجهه با فشار تحریم‌ها، می‌توان با تنوع‌بخشی به سبد محصولات، حرکت به‌سوی تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر، و یافتن بازارهای جایگزین، بخشی از آسیب‌ها را جبران کرد. درمجموع، اگرچه تحریم‌ها چالشی جدی هستند، اما فرصت‌هایی برای بازسازی و اصلاح استراتژی صادراتی نیز در دل خود دارند. محمدعلی خطیبی، نماینده پیشین ایران در اوپک معتقد است که تحریم‌های نفت و مشتقات نفت در دولت جو بایدن هم به همین اندازه سختگیرانه بوده است و تحریم‌های نفتی و پتروشیمی ایران در هر دو دولت دموکرات و جمهوری‌خواه به‌شدت اجرا شده‌اند، اما دولت ترامپ هرگز نمی‌تواند «به‌صفررساندن فروش نفت ایران» را محقق کند.‌ به ‌شرط آنکه وزارت نفت همان روش‌های گذشته را در فروش غیررسمی و دورزدن تحریم‌ها ادامه دهد. خطیبی باور دارد که چین عامل کلیدی در کم‌اثرکردن تحریم‌هاست، زیرا پکن هیچ‌گاه سیاست خرید نفت خود را محدود به کشورهای مورد حمایت آمریکا نخواهد کرد و تنوع منابع انرژی برای این کشور اهمیت استراتژیک دارد.

علی شمس‌اردکانی، دیگر کارشناس ارشد انرژی هم معتقد است که فشارهای ترامپ ممکن است مجددا افزایش یابد، اما به دلایلی مانند هزینه‌بربودن استخراج نفت در آمریکا و اختلافات تجاری با کانادا، توان جایگزینی نفت و مشتقات نفتی ایران محدود خواهد بود. او نقش چین را نیز تعیین‌کننده دانسته و می‌گوید اگرچه پکن ممکن است تا حدی فشارها را بپذیرد، اما در شرایط رقابت ژئوپلیتیک با آمریکا، تلاش می‌کند روابط انرژی با ایران را حفظ کند. او معتقد است که دولت برای جلوگیری از تضعیف بیشتر تولیدکنندگان باید مانع از فساد و رانت شود تا توان تولیدکنندگان زیر بار تشدید فشارهای تحریمی کمتر نشود.

تحریم راه به جایی نمی‌برد

در مقابل برخی از تحلیلگران هم اعتقاد دارند که تحریم صنعت پتروشیمی ایران راه به جایی نمی‌برد؛ چراکه بزرگ‌ترین مشتری صنایع پتروشیمی ایران چین است و چین و آمریکا در جنگ تعرفه‌ای به سر می‌برند. بنابراین چین واردات محصولات ارزان‌قیمت پتروشیمی ایران را فرصت می‌بیند و به این بازی تن نمی‌دهد. همچنین وال‌استریت ژورنال در تحلیل دیگری نوشته است که ترامپ برای تشدید تحریم نفت و مشتقات نفتی ایران راه دشواری در پیش دارد. بر اساس این گزارش ترامپ و مشاورانش قصد دارند با سفر به عربستان، مقامات سعودی را متقاعد کنند که در صورت کاهش صادرات نفت ایران، با افزایش تولید خود مانع از جهش قیمت جهانی نفت شوند. هرچند در دوره اول ریاست‌جمهوری ترامپ، ولیعهد عربستان، محمد بن سلمان، همکاری نزدیکی با آمریکا داشت، اما اکنون شرایط تغییر کرده است. عربستان دیگر تمایل سابق برای همراهی با سیاست‌های ضدایرانی واشنگتن را ندارد و روابط جدید میان تهران و ریاض، که با میانجیگری چین شکل گرفته، نشان‌دهنده چرخش دیپلماتیک عربستان به سمت کاهش تنش‌های منطقه‌ای و تمرکز بر توسعه اقتصادی است. افزون بر این، پروژه‌های پرهزینه‌ای مانند «نئوم» نیازمند منابع مالی پایدار هستند و افزایش تولید نفت، که به کاهش قیمت منجر می‌شود، می‌تواند بودجه این طرح‌ها را با چالش روبه‌رو کند. بنابراین، همکاری نفتی با ترامپ برای عربستان نه از نظر سیاسی و نه اقتصادی، جذاب نیست. همچنین یکی دیگر از محورهای فشار ترامپ، تمرکز بر بنادری در چین است که مقصد نفت ایران هستند. ترامپ می‌خواهد با تحریم این بنادر، مانع ادامه صادرات نفت ایران به چین شود. اما اعمال چنین تحریم‌هایی نیازمند همراهی شرکت‌های بزرگ حمل‌ونقل و مؤسسات مالی بین‌المللی است؛ همکاری‌ای‌ که با مقاومت چین و دیگر کشورها ممکن است به نتیجه نرسد. در دوره بایدن نیز تحریم‌ها نتوانستند صادرات نفت ایران به چین را متوقف کنند، و بعید است رویکرد مشابهی موفق‌تر باشد. به جز این، در داخل آمریکا نیز موانع بزرگی وجود دارد. ترامپ امیدوار است تولیدکنندگان نفت شیل بتوانند جای خالی نفت ایران را در بازار پر کنند، اما تولیدکنندگان آمریکایی چنین تمایلی ندارند. تجربه زیان‌های مالی سنگین در سال‌های گذشته که ناشی از تولید بی‌رویه بود، سبب شده تا شرکت‌های نفتی با احتیاط بیشتری عمل کنند. بسیاری از این شرکت‌ها ترجیح می‌دهند به جای گسترش تولید، بر سودآوری و ثبات اقتصادی تمرکز کنند.