تولید منهای ارزش افزوده

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

رشد تولید منهای ارزش افزوده

سهیلا روزبان: چند سالی است که دنیا، جنوب ایران را به عنوان یکی از قطب‌های اصلی پتروشیمی در منطقه می‌داند. دسترسی به آب‌های آزاد و منابع غنی گازی و تأمین خوراک، توسعه صنایع پتروشیمی در این منطقه را در برخی از سال‌ها به‌شدت افزایش داد. آن‌گونه که آمارها نشان می‌دهد بالغ بر ۷۳ مجتمع بزرگ پتروشیمی و سه واحد تولید برق و بخار به صورت متمرکز در دو هاب اصلی پتروشیمی یعنی عسلویه و ماهشهر فعالیت می‌کنند و تعدادی از شرکت‌ها در استان‌های مختلف کشور مستقرند که تعداد آنها نیز کم نیست. اکنون متولیان دولتی پتروشیمی کشور هم می‌گویند که طی پنج سال آینده چیزی حدود ۲۶ میلیارددلار در 67 پروژه پتروشیمی سرمایه‌گذاری انجام شده است. این هدف‌گذاری در شرایطی صورت گرفته که در سایه نبود سرمایه‌گذاری‌های مناسب طی چند سال گذشته، آهنگ رشد و توسعه در این مناطق کند شده است. این را می‌توان از تنوع محصولات تولیدی در صنعت پتروشیمی و ارزش افزوده آنها به‌خوبی دریافت. جالب است بدانید که تنوع محصولات پتروشیمی در ایران کمتر از یک‌ششم کشوری همچون کره‌جنوبی است. ضمن اینکه ارزش محصولات صادراتی ایران هم به طور متوسط فقط 400 میلیون دلار است؛ درحالی‌که این رقم در کشورهایی همچون عربستان به نوعی رقیب ایران محسوب می‌شود دو تا سه برابر بیشتر است.

تنوع محصولات پتروشیمی ایران یک‌ششم کره‌جنوبی

بد نیست که بدانید در ابتدای انقلاب اسلامی، ظرفیت تولید پتروشیمی در کشور حدود سه میلیون تن بود، که البته فقط نیمی از این ظرفیت فعال بود. اما در طول این سال‌ها، با سرمایه‌گذاری‌های عظیم و توسعه تکنولوژی، ظرفیت تولید پتروشیمی ایران به بیش از 97 میلیون تن رسیده و 42 میلیون تن محصول پتروشیمی طی سال گذشته در کشور به فروش رفته است. هرچند در نگاه ابتدایی افزایش ظرفیت ایجادشده در این حوزه نسبت به سال‌های ابتدایی انقلاب بسیار چشم‌گیر بوده اما ایران در مقایسه با رقبای خود راه‌های نرفته بسیاری دارد.

رضا پدیدار، کارشناس حوزه انرژی در این زمینه می‌گوید: «در حال حاضر شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران در کل کشور ۳۷ نوع محصول پتروشیمی به عنوان مواد اولیه اصلی تولید می‌کند، درصورتی‌که کره‌جنوبی اگرچه برای فعالیت صنایع پتروشیمی خود مواد اولیه را از ایران تهیه می‌کرد، اما امروز بیش از ۲۴۵ نوع محصول مواد پتروشیمی تولید و عرضه می‌کند». این فعال حوزه انرژی بر این باور است که استفاده از تجارب و دستاورد‌های کشور کره‌جنوبی که بعد از ایران تولید محصولات پتروشیمی را آغاز کرد، می‌تواند دستاوردهای مناسبی برای کشورمان داشته باشد.

عربستان هم به عنوان یکی از رقبای اصلی ایران در صنعت پتروشیمی گام‌های بزرگی برداشته و قصد دارد سهم این صنعت را از 16درصد در سال 2015 به 50 درصد در سال 2030 برساند. این کشور عربی با ظرفیت تولید ۱۰۳.۳۹ میلیون تن در سال، در صدر کشورهای جنوب غرب آسیا قرار دارد. این کشور با کمک شرکت صنایع پایه سعودی توانسته بخش پتروشیمی خود را گسترش دهد، طوری که از ۱۰ مجتمع بزرگ پتروشیمی منطقه، هفت مورد آن در این کشور قرار دارد. کارشناسان حوزه انرژی بر این باورند که توسعه با رویکرد صادرات و سرمایه‌گذاری در صنایع پتروشیمی زودبازده را اولویت اصلی خود قرار داده و با تکیه بر این اصل موفق به رونق و شکوفایی این صنعت در کشور خود شده‌اند. بد نیست بدانید که محصولاتی مانند اتیلن، پروپیلن، پلی‌اتیلن، پلی‌پروپیلن، متانول و کودهای شیمیایی، عمده محصولات پتروشیمیایی صادراتی این کشور را تشکیل می‌دهند.

ارزش هر تن محصول صادراتی فقط 400 میلیون دلار

برخلاف رشد تولید، ارزش افزوده محصولات تولیدی در این صنعت رشد چندانی را تجربه نکرده است. طبق آماری که عباس‌زاده، معاون وزیر نفت به‌تازگی اعلام کرده، در سال گذشته 30 تن محصول پتروشیمی به ارزش حدود 12 میلیارددلار به خارج از کشور صادر شده است. یک حساب کتاب سرانگشتی نشان می‌دهد که متوسط ارزش هر تن از محصولات صادراتی پتروشیمی ایران در سال گذشته فقط 400 میلیون دلار بوده است.

حمید حسینی، سخنگوی اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفتی در این زمینه می‌گوید: «صنعت پتروشیمی پس از صنایع غذایی و خودروسازی، سومین صنعت بزرگ جهان است. ایران با داشتن سومین ذخایر نفت خام و دومین ذخایر گاز جهان، مزیت قابل توجهی در تولید محصولات این صنعت دارد. اما سیاست‌گذاری‌های کوتاه‌مدت و اقدامات غیراصولی باعث شده صنعت پتروشیمی ایران به جای تبدیل‌شدن به یک قدرت بین‌المللی، به دستگاه تنفس مصنوعی اقتصاد کشور تبدیل شود». به گفته او، بخش بالادستی صنعت پتروشیمی در ایران در حالی پیشرفت‌های بسیاری داشته، که وضعیت در بخش صنایع میانی (مانند انواع پلیمرها از قبیل پلی‌اتیلن، پلی‌پروپیلن و پی‌وی‌سی) مناسب نیست. بهره‌وری در صنایع پایین‌دستی نیز بسیار پایین است و برای بهبود این وضعیت باید تمرکز بر بهبود ظرفیت عملیاتی و توسعه صنایع میان‌دستی باشد تا زنجیره ارزش تکمیل و عملکرد صنعت بهبود یابد».

پدیدار هم که به نوعی موافق نظرات حسینی است، این‌گونه سخنان او را تکمیل می‌کند: «باید از سرمایه‌گذاری‌های بیشتر در بخش بالادستی برای تولید محصولاتی مانند متانول و پلی‌اتیلن جلوگیری شود. سرمایه‌گذاری جدید در حوزه پلی‌الفین‌ها مانند پلی‌اتیلن دیگر توجیه اقتصادی ندارد، بلکه باید به‌دنبال تولید پلیمر‌های مهندسی باشیم، چراکه بخش بالادستی با اشباع مواجه است و در حال حاضر نیاز بازار به سمت پلیمر‌های مهندسی متمرکز شده است».

صرف میلیارد‌ها دلار برای واردات محصولات پتروشیمی

نبود صنایع تبدیلی مناسب در صنعت پتروشیمی باعث شده که سالانه میلیاردها دلار صرف واردات محصولات نهایی پتروشیمی در کشور شود. به عنوان مثال بد نیست بدانید که ایران سالانه بیش از 1.2 میلیارددلار برای واردات پلی‌پروپیلن هزینه می‌کند. این در حالی است که با گسترش تولید داخلی، می‌توان از ارزبری جلوگیری و تا دو میلیارددلار صرفه‌جویی ارزی داشت.

دردسرهای تعارض منافع در رشد تولید

البته هستند مجتمع‌های پتروشیمی که در زمینه تولید این محصول ورود کرده‌اند، اما در برخی موارد سیاست‌گذاری‌های نامناسب و تعارض منافع مانع رشد و توسعه بیشتر تولیدات در این بخش‌ها می‌شود. برای درک بهتر این ادعا باید بدانید که برای تولید پروپیلن، از روش‌های مختلفی استفاده می‌شود MTP .که در آن متانول به پروپیلن تبدیل می‌شود،MTO که متانول را به اتیلن و پروپیلن تبدیل کرده و واحدهای تکمیلی برای تولید پلی‌اتیلن و پلی‌پروپیلن راه‌اندازی می‌شود، و PDH که در آن پروپان به پروپیلن تبدیل می‌شود. خوراک اصلی روش PDH پروپان است که موجب تعارض منافع بین صنایع نفت و گاز می‌شود. LPG شامل پروپان و بوتان با قیمت خوبی صادر می‌شود، بنابراین سرمایه‌گذاران ترجیح می‌دهند به جای سرمایه‌گذاری در مجتمع‌های PDH، پروپان را برای صادرات LPG استفاده کنند.

بار تأمین ارز کشور روی دوش پتروشیمی‌ها

همان‌طور که اشاره شد، با وجود رشد تولید، صنعت پتروشیمی ایران در سطح پایینی از زنجیره ارزش قرار دارد. البته این چالش را باید در کنار مزیت پتروشیمی برای اقتصاد ایران دید؛ اینکه در دوره تحریم‌های نفتی و اقتصادی، بخش پتروشیمی یکی از ارزآورترین بخش‌های کشور بوده و توانسته مشکلات اقتصادی و ارزآوری بخش‌های دیگر را مرتفع کند. آن‌گونه که مهدوی‌ابهری، رئیس انجمن کارفرمایی صنعت پتروشیمی می‌گوید: «هم‌اکنون صنعت پتروشیمی در ارزآوری بعد از صنعت نفت در جایگاه دوم قرار دارد، اما ذکر این نکته نیز مهم است که ارز حاصل از فروش نفت به اندازه محصولات پتروشیمی سهل‌الوصول نیست، بنابراین پتروشیمی از لحاظ در دسترس‌بودن ارز حاصل از فعالیت خود در جایگاه بهتری قرار دارد».

قیمت گاز خانگی 120 تومان، پتروشیمی 6 هزار تومان

اثر مثبت رشد صنعت پتروشیمی فقط به رشد تولید و صادرات و افزایش اشتغال‌زایی محدود نمی‌شود؛ چراکه این صنعت با دریافت گاز به قیمت واقعی، شرایط را برای توسعه و نگهداشت صنعت گاز در کشور فراهم کرده ‌است. این همان نکته‌ای است که مهدوی‌ابهری، رئیس انحمن کارفرمایی صنعت پتروشیمی هم بدان اشاره می‌کند. به گفته او، هم‌اکنون قیمت گاز برای مصارف خانگی حدود ۱۲۰‌تومان یا اندکی بیشتر است، اما شرکت‌های حوزه پتروشیمی آن را با قیمتی بین پنج تا شش ‌هزار‌ تومان می‌خرند و تازه بعد از این مرحله ارزش‌افزوده دلاری برای آن ایجاد می‌کنند که در برخی از فرآورده‌ها مانند اوره بیش از ۵۰‌ درصد سود دارد.

صرف نظر از اما و اگرها درباره چرایی تولید و صادرات محصولات پتروشیمی با قیمت پایین، اما فعالین این حوزه بر این باورند که در صورت یک برنامه‌ریزی و تدوین یک استراتژیک بلندمدت و میان‌مدت می‌توان گره مشکل را باز کرد. کافی است سیاست‌گذاری‌ها در کشور به‌درستی انجام شده و شرایط برای تأمین خوراک پایدار هم فراهم شود. چراکه در حال حاضر بخش زیادی از مجتمع‌های پتروشیمی به دلیل عدم تأمین به‌موقع خوراک مورد نیازشان قادر نیستند از ظرفیت تولیدی خود به‌درستی استفاده کنند.