سرمایه «سابک»

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

شروع صنعت پتروشیمی در عربستان با افتتاح شرکت «سابک» بوده است؛ شرکتی دولتی که حالا توانسته رتبه چهارم تولید محصولات پتروشیمی جهان را از آن خود کند، اما سابک چگونه توانست به چنین جایگاهی دست پیدا کند؟ مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش «تجربه توسعه زنجیره ارزش افزوده در صنعت پتروشیمی؛ مطالعه موردی کشور عربستان» شیوه توسعه و درآمدزایی سابک را بررسی کرده است.

تولد سابک

صنعت پتروشیمی عربستان با تأسیس شرکت دولتی سابک در سال ۱۹۷۶ آغاز شد و اکنون یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان شیمیایی جهان است. موفقیت این صنعت ناشی از جذب سرمایه‌ خارجی، مشارکت شرکت‌های بین‌المللی، بهبود فضای سرمایه‌گذاری، تضمین تأمین خوراک، و یکپارچه‌سازی سیاست‌ها تحت نهادهایی مانند کمیسیون سلطنتی جبیل و ینبع است. عربستان در برنامه‌های توسعه‌ای خود به‌دنبال گسترش زنجیره ارزش با تمرکز بر محصولات پایین‌دستی و شیمیایی با ارزش افزوده بالاست.

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان «تجربه توسعه زنجیره ارزش افزوده در صنعت پتروشیمی؛ مطالعه موردی کشور عربستان» توضیح می‌دهد: «عربستان با تکیه بر ذخایر عظیم نفت و گاز، از دهه ۱۹۸۰ میلادی توسعه صنعت پتروشیمی را با هدف کاهش وابستگی به نفت خام، تنوع‌بخشی به اقتصاد و ایجاد اشتغال آغاز کرد. دولت با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های جمع‌آوری گازهای همراه و احداث شهرهای صنعتی جبیل و ینبع، بستر لازم برای توسعه این صنعت را فراهم کرد. شرکت‌های کلیدی در این مسیر شامل آرامکو (در حوزه تولید و تأمین خوراک)، سابک (در توسعه صنایع شیمیایی) و کمیسیون سلطنتی جبیل و ینبع (در برنامه‌ریزی و نظارت بر توسعه مناطق صنعتی) بوده‌اند.

در این میان آرامکو در سال ۱۹۳۳ با مشارکت آمریکا تأسیس شد؛ پس از ملی‌سازی تدریجی، در ۱۹۸۸ کاملا در اختیار دولت عربستان قرار گرفت و اکنون مسئول تولید و مدیریت ذخایر نفت و گاز کشور است. همچنین کمیسیون سلطنتی جبیل و ینبع RCJY هم در سال ۱۹۷۵ برای توسعه شهرهای صنعتی و حمایت از تنوع اقتصادی تأسیس شد. نهادی مستقل با مأموریت طراحی و مدیریت زیرساخت‌های صنعتی و پتروشیمیایی در جبیل، ینبع، رأس‌الخیر و جازان است. علاوه بر این سابک هم که شرکت صنایع شیمیایی عربستان است، برای تولید محصولات پایه مانند کود، پلاستیک و مواد شیمیایی تأسیس شد و حالا یکی از بازیگران اصلی صنعت پتروشیمی جهان است».

در ادامه این گزارش آمده است: «سابک، شرکت صنایع شیمیایی عربستان، با داشتن رتبه چهارم جهانی و مالکیت ۷۰ درصد سهام توسط دولت، یکی از بازیگران اصلی پتروشیمی است. تمرکز آن بر تولید مواد شیمیایی، پلیمر، کود و فلزات است و بیشتر واحدهای آن در شهر صنعتی جبیل قرار دارند. سابک با خرید شرکت‌های بین‌المللی، ایجاد دفاتر جهانی و توسعه مراکز تحقیق و توسعه، به‌دنبال گسترش جهانی و تولید محصولات با ارزش‌افزوده بالاست. این شرکت شش واحد کسب‌وکار راهبردی و شش معاونت پشتیبان دارد».

این گزارش می‌افزاید: «سابک با ایجاد شبکه‌ای از واحدهای زیرمجموعه خود، عملیات روان‌تر، تصمیم‌گیری دقیق‌تر و حفاظت از اطلاعات را تسهیل کرد. این شرکت همچنین در کشورهای مختلف واحدهای تولیدی دارد و از طریق شعبه‌هایی در اروپا، آمریکا و چین فعالیت می‌کند. درمورد صنعت پتروشیمی عربستان، برنامه‌های پنج‌ساله توسعه عربستان بر توسعه زیرساخت‌ها، آموزش، بهداشت، گسترش بخش خصوصی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی تأکید داشتند. این برنامه‌ها در طول زمان بر تقویت اقتصاد غیرنفتی و توسعه صنایع پتروشیمی تمرکز کرده‌اند. صنعت پتروشیمی عربستان در حال تلاش برای کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و تقویت بخش غیرنفتی اقتصاد است. در چشم‌انداز خود، هدف ایجاد یک قطب لجستیکی برای پشتیبانی از صنعت پتروشیمی و افزایش سهم صادرات غیرنفتی به 51 درصد از تولید ناخالص داخلی است. برنامه تحول ملی عربستان نیز بر بهبود زیرساخت‌ها و فناوری‌های پتروشیمی تأکید دارد. کمسیون سلطنتی جبیل و ینبع به عنوان سازمان مستقل، به مدیریت شهرهای صنعتی و تشویق بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در این مناطق می‌پردازد».

کاهش بوروکراسی به سود سابک

پژوهشگران تأکید دارند: «دولت عربستان برای توسعه صنعت پتروشیمی، زیرساخت‌ها را بهبود بخشیده و سرمایه‌گذاری‌های خارجی را از طریق مشوق‌های مالیاتی و کاهش بوروکراسی جذب کرده است. کمیسیون سلطنتی جبیل و ینبع نیز بر مدیریت شهرهای صنعتی و حفاظت از محیط زیست تمرکز دارد.

 همچنین صنعت پتروشیمی عربستان با جذب سرمایه‌گذاری خارجی و ارائه مشوق‌های مالی و آموزشی به نیروی کار، به رشد چشمگیری دست یافته است. صندوق سرمایه‌گذاری عمومی این کشور در پروژه‌های استراتژیک اقتصادی مانند پالایشگاه‌ها و صنایع پتروشیمی سرمایه‌گذاری می‌کند. این صنعت حالا حدود 61 درصد از صادرات غیرنفتی عربستان را به خود اختصاص داده است». بر اساس این گزارش «صنعت پتروشیمی عربستان به‌طور عمده از منابع طبیعی مانند گاز همراه نفت، گاز مایع و نفت خام برای تولید خوراک‌های اصلی خود بهره می‌برد. اتان، متان، پروپان، بوتان و نفتا به عنوان خوراک‌های اصلی این صنعت  استفاده می‌شوند».

در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس توضیح داده شده است: «عربستان برای تثبیت جایگاه خود به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده محصولات پتروشیمی، به‌ویژه اتان، با محدودیت‌هایی مواجه است. به دلیل محدودبودن منابع اتان و رشد تولید گازهای همراه، این کشور به نفتا توجه کرده و تولید آن را افزایش داده است. با پردازش نفتا، امکان تولید انواع مشتقات شیمیایی بیشتر و ایجاد ارزش افزوده بالاتر فراهم می‌شود. دولت عربستان پروژه‌هایی برای تولید محصولات ویژه پتروشیمی مانند پلی‌کربنات‌ها و پلاستیک‌های مهندسی را در دست اجرا دارد تا علاوه بر محصولات پایه، به تولید محصولات با ارزش افزوده بالا نیز دست یابد. همچنین عربستان در حال توسعه پالایشگاه‌ها و مجتمع‌های پتروشیمی برای تولید محصولات پایین‌دستی مانند اتیلن و پروپیلن است. پروژه‌هایی مانند پالایشگاه رابغ، رأس تنوره و فاز سوم مجتمع سپکیم در حال اجرا هستند. عربستان هدف‌گذاری کرده است که ظرف هفت سال آینده تولید محصولات پتروشیمی ویژه این کشور حدود 18 درصد رشد خواهد داشت».

در ادامه این گزارش آمده است: «مناطق جبیل و ینبع از مهم‌ترین مراکز صنعتی عربستان هستند که با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و موقعیت استراتژیک، موفق به جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی شده‌اند. شهرهای صنعتی جبیل و ینبع در عربستان تحت مدیریت شرکت‌های بزرگ مانند بکتل و پارسونز ساخته شده‌اند. تأمین نفت خام و گاز طبیعی برای این مناطق توسط شرکت سعودی آرامکو انجام می‌شود و کمیسیون سلطنتی جبیل و ینبع هماهنگی‌های لازم با دستگاه‌های دولتی را بر عهده دارد. خدمات مختلف مانند برق و آب در این مناطق توسط شرکت‌های دولتی تأمین می‌شود، که بعد از خصوصی‌سازی، کیفیت خدمات بهبود یافته است».

سیاست توسعه شهرهای صنعتی پتروشیمی

در این گزارش همچنین آمده است: «شهر صنعتی جبیل بزرگ‌ترین مرکز صنعتی عربستان است که 161 شرکت صنعتی و حدود 91 هزار و 111 نفر ساکن دارد. این شهر بیش از 9 درصد تولید ناخالص داخلی عربستان را به خود اختصاص می‌دهد. از ابتدای تأسیس این شهر، شرکت بکتل مدیریت آن را بر عهده داشته و هزینه صنایع نصب‌شده آن بیش از 41 میلیارددلار بوده است. در جبیل، واحدهای مختلف صنایع پایه، میانی و سبک مانند پتروشیمی‌ها و شرکت‌های مختلف شیمیایی و... وجود دارد. شهر صنعتی جبیل2 قرار است 22 صنعت پایه و اصلی جدید را در خود جای دهد. فاز اول این پروژه با احداث واحدهای کارخانجات، امکانات زیربنایی، تونل‌ها، خطوط لوله و مسیرهای حمل‌ونقل به بندر تکمیل شده است. علاوه بر این، پارک پلاستیک-شیمیایی جبیل2 برای تولید محصولات جدید پالایشگاهی و پتروشیمیایی و صنایع پایین‌دستی طراحی و برنامه‌ریزی شده است. پارک پلاستیک-شیمیایی جبیل2 خوراک خود را از پتروشیمی صداره دریافت می‌کند. 

پتروشیمی صداره یک همکاری مشترک بین شرکت سعودی آرامکو (65 درصد سهام) و شرکت شیمیایی داو (35 درصد سهام) است. این مجتمع محصولات مختلفی همچون آمین، گلیکول استر، ایزوسیانات، پلی‌آتر پلیال و پروپیلن گلیکول تولید کرده و در کنار پالایشگاه ساتورپ، پارک پلاستیک-شیمیایی را  تأمین می‌کند».

در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس همچنین توضیح داده شده است که «شهر صنعتی ینبع نیز در ساحل دریای سرخ واقع شده و به عنوان مقصد خطوط لوله نفت و گاز شرق به غرب عربستان و بزرگ‌ترین بندر صادرات نفت خام در منطقه شناخته می‌شود. شهر صنعتی ینبع با صادرات روزانه بیش از سه میلیون بشکه نفت توسعه‌یافته و در حال حاضر دارای 32 واحد صنعتی هیدروکربنی و پتروشیمیایی و 51 واحد پشتیبان است. سرمایه‌گذاری در این شهر حدود 21.5 میلیارددلار بوده و برای صنایع جدید به 31.66 میلیارددلار تخمین زده می‌شود. خدمات یوتیلیتی این شهر توسط شرکت «مرافق» تأمین می‌شود که مسئول سیستم‌های آب، خنک‌کننده آب دریا و تصفیه فاضلاب است. شهر صنعتی ینبع با صادرات روزانه بیش از سه میلیون بشکه نفت، دارای 32 واحد صنعتی و 51 واحد پشتیبان است. سرمایه‌گذاری در این شهر تاکنون 21.5 میلیارددلار بوده و برای صنایع جدید به 31.66 میلیارددلار تخمین زده می‌شود. 

خدمات یوتیلیتی مانند آب، خنک‌کننده آب دریا و تصفیه فاضلاب توسط شرکت «مرافق» تأمین می‌شود». همچنین «کمیسیون سلطنتی جبیل و ینبع به‌عنوان تنظیم‌گر و توسعه‌دهنده صنعت پتروشیمی عربستان، با جذب سرمایه، ایجاد زیرساخت‌ها، هماهنگی با نهادهای دولتی، تمرکز بر خوراک نفتا و توسعه صنایع پایین‌دست، نقش مهمی در پیشرفت این صنعت ایفا کرده و عربستان را به رقیب جدی ایران در منطقه تبدیل کرده است. عربستان سعودی با جذب سرمایه داخلی و خارجی، ارائه تسهیلات مالی، توسعه زیرساخت‌ها، و بهره‌مندی از منابع غنی نفت و گاز، فضای مناسبی برای رشد صنعت پتروشیمی ایجاد کرده است. همچنین، مشارکت شرکت‌های بزرگ جهانی نقش مهمی در توسعه این صنعت داشته است».

عربستان به دنبال تقویت صنایع تکمیلی

بر مبنای این گزارش «عربستان با هدف تحقق چشم‌انداز 2030، توسعه خوشه‌های صنعتی به‌ویژه خوشه پلاستیک را دنبال می‌کند تا صنایع تبدیلی را تقویت کرده و وابستگی به صادرات مواد خام را کاهش دهد. همچنین با اجرای پروژه‌هایی مانند صداره و پترورابغ، به‌دنبال یکپارچه‌سازی حوزه پالایش و پتروشیمی و افزایش تولید محصولات پایین‌دست و شیمیایی تخصصی است. علاوه بر این عربستان با دراختیارداشتن منابع غنی نفت و گاز، توسعه صنعت پتروشیمی را با تکیه بر سه نهاد اصلی آرامکو، سابیک و کمیسیون سلطنتی جبیل و ینبع پیش برده است. این کشور با اجرای برنامه‌های ملی 2021 و چشم‌انداز 2030، هدف خود را گسترش تولید محصولات با ارزش افزوده بالا و کاهش وابستگی به صادرات مواد خام قرار داده است. شهرهای صنعتی جبیل، ینبع، رابغ و جازان به‌عنوان مراکز کلیدی توسعه این صنعت با همکاری شرکت‌های بین‌المللی طراحی و ساخته شده‌اند».

پژوهشگران درباره علل موفقیت عربستان توضیح می‌دهند: «عوامل موفقیت صنعت پتروشیمی عربستان شامل وجود یک نهاد تنظیم‌گر قوی، بهبود فضای سرمایه‌گذاری، تأمین خوراک ارزان و فراوان، حضور شرکت‌های بزرگ جهانی و ایجاد خوشه‌های صنعتی است. در این راستا، عربستان به یکپارچه‌سازی حوزه پالایش و پتروشیمی (پتروپالایش) توجه دارد و پروژه‌های مشترک با شرکت‌های بزرگ بین‌المللی مانند داو کمیکال و سابیک را پیاده‌سازی کرده است. همچنین افزایش ظرفیت‌های فناورانه و تحقیقاتی با هدف بهره‌وری منابع و کاهش هزینه‌ها از دیگر برنامه‌های این کشور است».