افق صنایع خلاق

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

جواد حیدریان

پارک‌های علم و فناوری در ایران به یکی از جدی‌ترین زمینه‌های پیوند میان دانشگاه و صنعت تبدیل شده‌اند. زمینه‌ای که هم در شاخص‌های اقتصادی و هم در سطح تحولات اجتماعی اثرگذار بوده است. به گفته وزیر علوم، امروز بیش از ۱۴ هزار هسته فناور و شرکت دانش‌بنیان با ۱۶۰ هزار شاغل در سراسر کشور فعال هستند و این شبکه توانسته تاکنون درآمدی بیش از ۱۲۹ همت ایجاد کند. این ارقام به‌تنهایی نشان می‌دهد که مسیر نوآوری در ایران دیگر یک پروژه جانبی نیست، بلکه به‌تدریج به بخش جدایی‌ناپذیر از اقتصاد ملی بدل می‌شود.

این روند در بطن تحولی بزرگ‌تر در نظام دانشگاهی ایران معنا پیدا می‌کند. دانشگاه‌ها از ابتدای تأسیس خود در ایران، بیشتر با نقش آموزش‌محوری شناخته می‌شدند؛ یعنی نهادهایی که صرفا دانش را منتقل می‌کردند. اما در‌ چهار دهه اخیر، همگام با تحولات جهانی، سه مرحله دیگر از تکامل را تجربه کرده‌اند: نخست، پژوهش‌محور شدن که در آن آزمایشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی جایگاهی تازه یافتند؛ دوم، کارآفرینی که در آن ایده‌ها به فناوری و کسب‌وکار تبدیل شدند و امروز ورود به مرحله‌ای تازه که از آن به‌عنوان «دانشگاه‌های دارای مسئولیت اجتماعی» یاد می‌شود. در این نسل چهارم، دانشگاه دیگر یک جزیره مستقل نیست، بلکه خود را در قبال جامعه، اقتصاد و محیط پیرامونی پاسخ‌گو می‌داند.

پارک‌های علم و فناوری محصول همین گذار تاریخی‌ هستند. این پارک‌ها که نخستین بار در دهه ۶۰ میلادی در جهان شکل گرفتند و در ایران دهه ۷۰ شمسی بومی شدند، امروز نقشی فراتر از یک مرکز رشد فناوری پیدا کرده‌اند. آنها توانسته‌اند حلقه پیوند میان پژوهش دانشگاهی و نیازهای واقعی صنعت را برقرار کنند. در عمل، ایده‌ها از دل آزمایشگاه‌ها و پایان‌نامه‌های دانشگاهی بیرون می‌آیند، در فضای پارک پرورش می‌یابند و به شکل محصولات یا خدماتی وارد بازار می‌شوند که ارزش اقتصادی و اجتماعی دارند.

اما این داستان تنها به فناوری‌های سخت و صنایع های‌تک محدود نیست؛ نگاه تازه‌ای در حال شکل‌گیری است که پارک‌ها را به‌عنوان پشتیبان صنایع خلاق و فرهنگی نیز تعریف می‌کند. حدود ۱۰ درصد از واحدهای فناور فعال در پارک‌های کشور، در حوزه صنایع خلاق فعالیت می‌کنند. نزدیک به نیمی از این واحدها در مرحله رشد قرار دارند و برای ورود به بازارهای بزرگ‌تر نیازمند حمایت هستند؛ درحالی‌که نیمی دیگر توانسته‌اند به مرحله بلوغ برسند و جایگاه خود را در اکوسیستم تثبیت کنند.

صنایع خلاق به دلیل ماهیت متنوع خود، تنها به فناوری پیشرفته وابسته نیستند؛ آنها به ایده‌های فرهنگی، هنری و اجتماعی گره خورده‌اند و می‌توانند در شرایط بحران نیز تاب‌آور باشند. تجربه سال‌های اخیر نشان داده است حتی در دوران کرونا یا بحران‌های اجتماعی نیز واحدهای فعال در حوزه صنایع خلاق توانسته‌اند به فعالیت خود ادامه دهند. این ویژگی آنها را به بخشی از راهبرد تاب‌آوری اقتصادی و اجتماعی کشور بدل می‌کند.

در این میان، فناوری‌های نوظهور به‌ویژه هوش مصنوعی به‌عنوان پنجره‌ای تازه برای صنایع خلاق معرفی شده‌اند. ابزارهای متنوع هوش مصنوعی می‌توانند هم در توسعه محصولات فرهنگی و هنری و هم در گسترش بازارهای جهانی برای این صنایع نقش‌آفرین باشند. ترکیب خلاقیت فرهنگی با هوش مصنوعی می‌تواند زنجیره ارزش تازه‌ای ایجاد کند که علاوه بر اقتصاد ملی، جایگاه ایران را در عرصه اقتصاد جهانی صنایع فرهنگی ارتقا دهد.

با وجود همه این دستاوردها، چالش‌ها کم نیستند. نخستین چالش، تمرکز جغرافیایی است. بیشتر واحدهای خلاق و فناور در پایتخت و کریدور شرق کشور مستقر هستند و سایر استان‌ها سهم اندکی از این جریان دارند. دومین مانع، ضعف صندوق‌های نوآوری در استان‌هاست که تأمین مالی واحدهای فناور را دشوار کرده است. نبود ابزارهای نوین مالی نیز باعث می‌شود بسیاری از استارت‌آپ‌ها در مراحل اولیه رشد متوقف شوند. همچنین کمبود نیروی انسانی خلاق در سطح بین‌المللی و ضعف شبکه‌های منتورینگ از دیگر موانع توسعه به شمار می‌رود.

برای عبور از این موانع، سیاست‌گذاری‌های تازه‌ای در حال شکل‌گیری است. ایجاد نواحی فناوری در مراکز استان‌ها، توسعه پردیس‌های فناوری و فضاهای استارت‌آپی، طراحی ابزارهای نوین مالی با همکاری انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر و شکل‌گیری شبکه‌های هم‌افزا میان وزارت علوم، وزارت فرهنگ و ارشاد، وزارت میراث فرهنگی و جهاد دانشگاهی از‌جمله راهکارهایی است که دنبال می‌شود. این اقدامات می‌تواند هم به توزیع عادلانه‌تر زیست‌بوم نوآوری کمک کند و هم مسیر تجاری‌سازی ایده‌ها را برای واحدهای خلاق هموار کند.

پارک‌های علم و فناوری در ایران اکنون در نقطه عطفی قرار دارند؛ از یک سو، دستاوردهای اقتصادی و فناورانه آنها ثابت کرده‌ سرمایه‌گذاری بر علم و نوآوری می‌تواند درآمدهای همتی و اشتغال گسترده ایجاد کند و از سوی دیگر، گسترش حوزه فعالیت آنها به صنایع خلاق و فرهنگی نشان می‌دهد مأموریت پارک‌ها تنها محدود به فناوری‌های سخت نیست. اگر این دو مسیر به موازات هم پیش بروند، می‌توان امید داشت که پارک‌های علم و فناوری در دهه آینده به یکی از ارکان اصلی توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی ایران تبدیل شوند؛ ارکانی که نوآوری را نه یک شعار، بلکه یک واقعیت ملموس در زندگی روزمره مردم خواهند کرد.

آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.