چرا از توسعه جا ماندیم؟

شرق: کره جنوبی، سنگاپور، ترکیه و هند کشورهایی که در دهه‌های گذشته با اغماض هم‌تراز اقتصاد ایران بوده‌اند، حالا توانسته‌اند گام‌های بلندی در جهت صنعتی‌شدن بردارند. در مقابل اقتصاد ایران شاهد تعطیلی پی‌درپی بنگاه‌های اقتصادی و خروج قابل توجه سرمایه است. چرا در روند توسعه صنعتی جا ماندیم؟ این پرسشی است که در دو میزگرد مجمع کارآفرینان ایران و مسئولان اقتصادی بررسی و آسیب‌شناسی شد.

بنگاه‌های بازنده‌ حمایت می‌شوند!

در ابتدای این میزگرد حمید پاداش، معاون هماهنگی اقتصادی و زیربنایی معاون اول رئیس‌جمهوری، به بیان نکاتی درباره شرایط کنونی پیشران‌های اقتصادی کشور پرداخت و گفت: چگونه گروه‌های کسب‌وکاری با تأکید بر گروه‌های کسب‌وکار خانوادگی می‌توانند به رشد و توسعه اقتصاد کشور کمک کنند؟ این پرسش مهمی است و پیشران‌های اقتصادی باید و می‌توانند آینده اقتصاد ایران را بدون دولت پیش ببرند و دولت‌ها باید تنها نقش تسهیل‌کننده را برعهده داشته باشند. به این موضوع که چگونه پیشران‌ها می‌توانند توسعه اقتصاد را بدون دولت پیش ببرند، باید بیش‌از‌این پرداخته شود.

در این مراسم علی سرزعیم، مدرس دانشگاه و تحلیلگر اقتصادی، به نقد برخی سیاست‌های دولتی پرداخت و حمایت از برندها و شرکت‌های بازنده را یک آسیب جدی عنوان کرد.

او در این زمینه توصیح داد: مرکز آمار اعلام می‌کند که حدود ۹ هزار بنگاه داریم که البته به لحاظ تعداد نفر این بنگاه‌ها قابل دسته‌بندی است. بنگاه‌های بزرگ ایران نسبت به بنگاه‌های کوچک‌تر اشتغال‌زایی بالاتری دارند، با وجودی که تعداد آنها بسیار کمتر است؛ اما عمده سهم اشتغال در بنگاه‌های کوچک شکل می‌گیرد و عمده رشد در بنگاه‌های بزرگ رخ می‌دهد و ما باید متناسب با این شرایط ببینیم چه خواسته‌ای داریم و براساس‌آن به سمت حمایت از بنگاه‌ها برویم».

او در ادامه گفت: «نکته دوم رفاه مصرف‌کننده است که وقتی هزینه پایین می‌آید، قیمت هم کاهش می‌یابد و هزینه مصرف‌کننده کاهش می‌یابد که این همان مسئله رفاه است. موضوع مهم دیگر که حالا در دنیا مورد توجه است، اقتصاد تاب‌آور است که در دوران پرتلاطم کنونی و به‌خصوص شرایط ایران باید مورد توجه ویژه قرار بگیرد. نکته سوم هزینه تحقیق و توسعه است که در بسیاری از موارد تنها از عهده بنگاه‌های بزرگ برمی‌آید و هر شرکت و تولیدکننده‌ای بخش تحقیق و نوآوری نداشته باشد، حتما امکان رقابت در دنیای امروز را از دست خواهد داد. به‌عنوان مثال بین اروپا و آمریکا این پرسش مهم است که چرا اروپا پس از جنگ جهانی دوم از آمریکا عقب ماند. یک پاسخ مهم برای این پرسش همین بحث نوآوری و خلاقیت است. بنگاه‌های بزرگ می‌توانند در بخش تحقیق و نوآوری زمینه خلاقیت فراهم کنند و این کارها از عهده بنگاه‌های کوچک و متوسط برنمی‌آید.

بخش دوم سخنان این کارشناس با پرسشی درباره دلیل تعداد پایین پیشران‌های اقتصادی ایران آغاز شد که در‌این‌باره گفت: «پرسش مهم اما این است که چرا شمار بنگاه‌های بزرگ ایران تا این حد کم است؟ این پرسش را می‌توان از جهت دیگری هم مطرح کرد و آن اینکه چرا بنگاه‌های کوچک و متوسط ایران نمی‌توانند بزرگ شوند؟ برای پاسخ به این پرسش نیاز به تحقیق و بررسی اساسی وجود دارد که بررسی من براساس چندین کتاب می‌گوید که اولین موضوع دغدغه رشد است؛ بنگاه‌های ایران بیش از آنکه دغدغه رشد داشته باشند، دغدغه ماندگاری دارند؛ بنابراین یکی از دلایل شرایط بی‌ثبات اقتصادی ما این است.

سرزعیم ادامه داد: مورد دیگر معمای کاهش و نبود تسهیلات سرمایه در گردش برای صنایع ایران است که دلیل آن قرارگرفتن پروژه‌های کم‌بازده در کنار پروژه‌های پربازده برای دریافت وام و تسهیلات است که این خود عاملی در مقابل رشد است. مورد سوم هم نگاه حمایتی است که در ایران نسبت به برندهای بازنده‌ وجود دارد و تا زمانی که حمایت از بازنده‌ها ادامه دارد، رشد و توسعه‌ای در بنگاه‌های کوچک و متوسط نخواهیم دید.

در صنایع حمایت و رانت مترادف شده است

یونس ژائله، یکی از تولیدکنندگان صنایع غذایی، هم در این نشست تأکید کرد: از دهه‌های گذشته تاکنون اقتصاد ایران مدام در حوزه‌های مختلف رانت توزیع کرده است و همین باعث شکل‌گیری بنگاه‌هایی شده که در قالب تولیدکننده به دنبال رانت بوده‌اند و با مقیاس‌ها و استانداردهای صنعتی جهان و حتی منطقه فاصله داشته‌اند.

او ادامه داد: ما در کشوری زندگی می‌کنیم که در برخی موارد بی‌نظم است و در بخش‌های مختلف به انحای مختلف سرمایه‌ها را هدر می‌دهیم. ما می‌توانیم حداقل چندین زنجیره تولید کنیم که زمینه را برای توسعه و بزرگ‌کرد اقتصاد ایران فراهم کنند. پس از این مرحله و دیدن نتیجه می‌توان بقیه مراحل را پیش برد.

در ادامه این نشست مرتضی سلطانی، یکی دیگر از تولیدکنندگان صنایع غذایی گفت: همه سرمایه تمام بنگاه‌های بزرگ ایران یک درصد سرمایه یک مگاپروژه‌ در سطح دنیا نیست و توجه به این نکته مهم است. همه می‌دانیم توانمندی‌ها و شرایط سرزمینی ما برای تولید بی‌نظیر است؛ اما چه می‌شود که این همه برند و بنگاه از بین می‌روند؟ الان شرکت‌های خودروسازی ما در حال ورشکستگی است و راهکار مسئولان این است که اینها را بازخرید کنیم؛ درعین‌حال که باید و ضروری است که یک بازنگری اساسی در این سیاست‌ها رخ دهد. در یک فضای گفتمانی می‌توان یک تحلیل تجربی ارائه داد که بخشی از مشکل را حل کند.

او گفت: چندین سال است که ما خودمان را درگیر واژه حمایت کرده‌ایم و اصلا ادبیات تولیدمان با همه دنیا متفاوت است. کسانی که حتی ادبیات ابتدایی تولید را نمی‌دانند، از نبود حمایت در بحث تولید می‌گویند. نه، این راه و روش تولید نیست. مدام دنبال مقصر بیرونی می‌گردیم. ریشه بخشی از مشکلات بنگاه‌های ما از بیرون است؛ اما بخش عمده در درون خود بنگاه است و نمی‌توان این موضوع را انکار کرد. الان وقتی محصول ایرانی و با‌کیفیت وارد می‌شود، مردم می‌گویند خیلی خوب و باکیفیت است؛ اما اگر با همین کیفیت ادامه دهد و کیفیت را کاهش ندهد. این باور مصرف‌کننده ایرانی بسیار پر‌مفهوم و معنی است و نشان‌دهنده تجربه زیسته مصرف‌کننده از سرنوشت و رفتار برندهای ایرانی است.

علی اوتارخانی، رئیس مؤسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی هم آخرین سخنران میزگرد نخست بود که در جمع‌بندی این نشست از ضرورت تدوین سند تحول صنعت سخن گفت.

او در‌این‌باره گفت: پیش‌تر رئیس‌جمهوری در جلسه با کارآفرینان از ضرورت ایجاد سند و برنامه صنعت سخن گفت و تأکید کرد که باید این برنامه و سند ایجاد شود و الان در حال اجرائی‌شدن است؛ آن‌هم در تدوینی متفاوت و با همکاری خود تولیدکنندگان و کارآفرینان. هدف دولت توسعه اقتصادی پایدار و ثبات اقتصادی است که این هدف بدون کمک‌گرفتن از تولید امکان‌پذیر نیست.

او ادامه داد: در سندی که در حال تدوین است، به آسیب‌های اسناد پیشین پرداخته شد و هدف این است که از سه سند پیش‌تر هم حتما استفاده ببرد.

اوتارخانی گفت: مسئله اساسی این است که ما باید به‌ گونه‌ای اقتصاد کشور را ساماندهی کنیم که تکانه بیرونی نتواند اثرگذار باشد و بتوانیم اقتصاد را از تکانه‌های بیرونی در امان نگه داریم.

صنعت ایران به کار جمعی اعتقاد ندارد

پس از به اتمام رسیدن میزگرد اول، دومین میزگرد با عنوان «تجارب جهانی درباره پیشران‌های اقتصاد مولد» با سخنرانی حمیدرضا غزنوی، دبیرکل مجمع کارآفرینان ایران آغاز شد.

او در این میزگرد گفت: در سال ۱۹۷۶ که دوره تاریخی صنعت در کشور کره جنوبی است، ابتدا صنایع مزیت‌دار مشخص شدند که بیشتر آن شرکت‌ها خانوادگی بود و با تهیه برنامه‌ای پنج ساله در هر دوره، شرکت‌هایی با زمینه رشد، تحت حمایت قرار گرفتند. سامسونگ و ال‌جی محصول حمایت‌های آن روزهای کره‌ جنوبی هستند که بی‌شک در‌صورتی‌که این حمایت‌ها از بخش دولتی صورت می‌گرفت، شاهد چنین نتایج درخشانی نبودیم.

او افزود: در کره جنوبی شرکت‌های پیشران را سرداران مبارزه با فقر، برای کودکان در مدارس کره‌ جنوبی معرفی می‌کردند؛ در‌حالی‌که در کشور ما موضوع پیشران‌ها به‌هیچ‌عنوان اولویت نیست؛ زیرا استراتژی صنعتی وجود ندارد. برنامه صنعتی با حضور هر وزیر تغییر می‌کند و هیچ حامی حقوقی مثل مجلس ندارد. در ادامه ابراهیم سوزنچی، استاد دانشگاه شریف، بیان کرد: در شرایطی که چین و کره جنوبی را به‌عنوان دو کشور موفق قبول داریم، باید همه اقدامات این دو کشور را بررسی و زیر ذره‌بین قرار دهیم تا نسبت به اقدامات آنها نیز الگو‌برداری صحیحی داشته باشیم.

احمدرضا علایی‌طباطبایی، معاون ارتقای کسب‌وکارهای بین‌المللی سازمان توسعه تجارت، هم در ادامه درباره تجارب جهانی در مواجهه با پیشران‌های اقتصاد گفت: راه ورود به بازارهای جدید جز از طریق حمایت از پیشران‌های اقتصادی نیست. ما الان در سازمان توسعه تجارت خلأ چنین استراتژی‌هایی را حس می‌کنیم. اگر بتوانیم این پدیده را درست تبیین کنیم، به نتایجی برای برون‌رفت از وضعیت کنونی دست خواهیم یافت.

او ادامه داد: در‌حال‌حاضر محصولات پایه معدنی، نفتی و کشاورزی عمده صادرات کشور را تشکیل می‌دهند. آیا توانمندی کشور همین مقدار است؟ بنده معتقدم که در حوزه‌های بسیاری حرف برای گفتن داریم و صنعت داخلی کارآمدی داریم؛ اما در بحث‌های پیرامون صادرات اصلا مناسب عمل نکردیم. رویکرد ما فعال نیست و صادرات ما را افراد طبق اولویت خود شکل می‌دهد.

به گفته این مقام مسئول هم‌گرایی در بخش صنعت وجود ندارد.

او ادامه داد: من هیچ صنفی را تاکنون ندیده‌ام که برنامه ثابت برای صادرات داشته باشند. راهبرد کشورهایی مانند کره‌ جنوبی و ژاپن این است که هیچ شرکت صادرکننده‌ای حق ورود به بازارهای جهانی را ندارد و باید با برند مشخص حضور پیدا کرد.

به گفته طباطبایی، شرکت‌های متعددی در حوزه خودروسازی در کره‌ جنوبی وجود دارد؛ اما تنها دو شرکت پیشرو هستند؛ زیرا استراتژی مشخص را پیروی می‌کنند. این مدیر سازمان توسعه تجارت تأکید کرد: ما چقدر باید هزینه دهیم تا درک کنیم که به صورت جمعی حرکت کنیم. در برخی از حوزه‌ها اگر بخواهیم که از ابتدا شروع کنیم، باید در نقطه زیر صفر قرار گیریم. در بسیاری از رویدادهای نمایشگاهی داخل کشور هم حتی هم‌گرایی تولیدکنندگان را شاهد نیستیم. تا زمانی که این مسائل حل نشود، بخش‌های بعدی نیز توفیقی حاصل نخواهند کرد.

دولت نباید مانع تولید شود

در ادامه علی چگینی، مدیرکل دیپلماسی اقتصاد مقاومتی وزارت امور خارجه، هم در این نشست گفت: متأسفانه شاهد هستیم کشورهایی که یک زمانی هم‌تراز ایران بودند، درحال‌حاضر آمار بهتری دارند. در زمان کارداری بنده در ترکیه شاهد بودم که زمانی کسی با لیر کار نمی‌کرد و ساختار اقتصاد این کشور در حال فروپاشی بود؛ اما مردم لیر را پرچم کشور خود دانستند و دلار خود را به لیر تبدیل کردند.

او با ادعای اینکه در کشور ترکیه هیچ سرمایه‌دار و کارآفرینی پول خود را به خارج از کشور نبرده است، گفت: رویکرد حمایت از بخش خصوصی و پیشران‌های اقتصادی در کشورهای دیگر عملی شده و از قانون و لایحه مدت زیادی است که عبور کرده‌اند. در این کشور گوش شنوا برای پذیرفتن صحبت‌های بخش خصوصی وجود دارد. ما به‌عنوان بخش دولتی کاردار بخش خصوصی هستیم. دولت نباید مانعی در کار تولید باشد و ما به یک مفاهمه ملی در این خصوص نیاز داریم.

چگینی تأکید کرد: در‌حال‌حاضر علاوه بر کره‌ جنوبی کشورهای آفریقایی هم سراغ پیشران‌های اقتصادی رفته‌اند. ما دیگر نمی‌توانیم اقتصاد کشوری مثل آفریقای جنوبی را نادیده بگیریم. در سال ۱۹۷۹ حجم اقتصاد هند و ایران برابر بود؛ اما هم‌اکنون صحبت از ابرقدرت‌شدن هند در حوزه اقتصاد است.

مدیرکل دیپلماسی اقتصاد مقاومتی وزارت امور خارجه همچنین گفت: الگوی چین، هند، ترکیه، کره‌ جنوبی و... شاید تماما به درد ما نخورد؛ اما نقشه راهی را برای ما مشخص می‌کنند. ما باید این باورمندی را در کشور ایجاد کنیم که پیشران اقتصادی داریم. ما پیشرانان قوی و فوق‌العاده‌ای داریم و باید قبول کنیم. بخش‌های اقتصادی کشور هم‌گرایی لازم را ندارند و همدیگر را نمی‌شناسند. مجمع کارآفرینان ایران باید گسل‌های ایجاد‌شده را درمان کند و بداند که راه‌حل داخلی دارد.