جهان نگران پرتاب یک موشک

رفیق خوری: تبعات جنگ جاری در اوکراین بر همه کشورهای جهان سایه افکنده است. بالا‌رفتن نرخ تورم و قیمت کالاها و بحران غذایی در جهان از یک سو و زیان‌های مالی و انسانی سرسام‌‌آور در روسیه و اوکراین و مبالغ هنگفتی که آمریکا، بریتانیا، اتحادیه اروپا، ژاپن، کره‌جنوبی و استرالیا برای کمک به کی‌یف هزینه کرده‌اند، از سوی دیگر، جهان را در وضعیت ناگواری قرار داده است. اما بحران جهانی در این موارد خلاصه نمی‌شود؛ بحران بزرگ‌تر و خطرناک‌تری که پس از شعله‌ورشدن آتش جنگ در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ همواره درباره احتمال وقوع آن بحث ‌می‌شود، این است که آیا این جنگ نیابتی در محدوده جغرافیای اوکراین باقی می‌ماند یا به رویارویی مستقیم روسیه و ناتو منجر می‌شود و به خارج از قلمرو اوکراین گسترش می‌یابد؟

زمانی‌ که روسیه تهدید استفاده از سلاح هسته‌ای را مطرح کرد، جهان خود را بر لبه پرتگاه یک جنگ هسته‌ای فراگیر احساس کرد؛ اما وقتی برایش روشن شد که مقام‌های تصمیم‌گیرنده در مسکو و غرب از یک برخورد مستقیم عمدی امتناع دارند و نمی‌خواهند از راه کنش یا واکنش عجولانه، اشتباهی به این مسیر کشانده شوند، نفس راحتی کشید. بااین‌حال، چند روز پیش، پس از سقوط یک موشک به داخل خاک لهستان، کشوری از اعضای ناتو، باز مردم جهان در نگرانی عمیقی فرو رفتند و اوقات سختی را گذراندند.

کی‌یف به‌سرعت مسئولیت را گردن مسکو انداخت و مسکو آن را رد کرد؛ اروپا به لرزه درآمد و آمریکا ترجیح داد در‌این‌باره تحقیق صورت بگیرد و خودش در تحقیق شرکت کرد. اگر روشن می‌شد که موشک از جانب روسیه شلیک شده، ناتو مجبور بود واکنش نشان دهد و اگر هم موشک اشتباهی شلیک شده بود، باز باید واکنشی مناسب با آن نشان می‌داد؛ اما اگر برایش معلوم می‌شد روسیه به‌عمد آن را شلیک کرده است و قصد دارد دایره جنگ را گسترش دهد، واکنش ناتو می‌باید قوی‌تر می‌بود که در این صورت، واکنش بعدی روسیه را در پی داشت و در نتیجه قلمرو جنگ گسترش می‌یافت و فاجعه بزرگ جهانی به وقوع می‌پیوست.

به این ترتیب، سرنوشت جهان به یک موشک گره خورد که ممکن بود آتش یک جنگ هسته‌ای جهانی را مشتعل و کره زمین را برای ساکنانش قیامت کند. اگر باز‌ی خطرناکی که اکنون در اوکراین جریان دارد متوقف نشود، این خطر همچنان پابرجا می‌ماند و سرنوشت جهان باز هم در گرو موشکی از این قبیل باقی خواهد ماند.

اکثر سران کشورهای گروه ۲۰ در بیانیه پایانی نشست در بالی اندونزی، جنگ جاری در اوکراین را محکوم کردند و آن را مسبب بحران اقتصادی و رنج‌ و درد انسانی دانستند. آنها همچنین خواستار خروج بی‌قید‌وشرط نیروهای روسیه از اوکراین شدند. افزون بر آن، سخنرانی‌ها و اظهارات مطرح‌شده در نشست سران گروه ۲۰، چه در داخل نشست و چه بیرون از آن، بر ضرورت گفت‌و‌گو برای پایان‌دادن به جنگ در آغاز زمستان تمرکز داشت. هرچند ژنرال لوید آستن، وزیر دفاع آمریکا، بر موضع کشورش مبنی بر ادامه کمک‌ها به اوکراین تأکید کرد، ژنرال مارک میلی، رئیس ستاد مشترک ارتش آمریکا، از لزوم آغاز گفت‌و‌گو سخن گفت؛ چراکه از دید او، «پیروزی نظامی برای هر یک از طرفین چه روسیه و چه اوکراین غیرممکن به نظر می‌رسد».

این در حالی است که موضع کرملین نیز جست‌وجو برای حل بحران از راه گفت‌وگو است؛ اما این دولت جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا‌ست که ولودیمیر زلنسکی را از گفت‌و‌گو منع می‌کند. در‌واقع، آخرین معادله‌ای که کرملین برای خود در نظر گرفته، این است که «ما می‌خواهیم اهداف نظامی خود را از راه گفت‌وگو به دست آوریم»؛ اما دستیابی کرملین به اهداف نظامی‌ خود، هم از راه مذاکره و هم از راه جنگ، دشوار به نظر می‌آید؛ زیرا از نگاه نظامی، آنچه تاکنون مسلم شده، این است که نیروهای روسی از رسیدن به اهداف خود از راه زور عاجز مانده‌اند و نمی‌توانند اراضی را که تاکنون اشغال کرده‌اند، حفظ کنند (اگرچه ولادیمیر پوتین ادعا می‌کند ارتش روسیه تاکنون از کمترین امکانات خود در جنگ استفاده کرده است).

روسیه برای جبران ناتوانی خود، با شلیک موشک و پهپاد به شهرها و آبادی‌ها، زیرساخت‌ها را از بین می‌برد و مردم را در سرمای زمستان از برق و گاز محروم می‌کند و این نوع «تروریسم دولتی» را «عملیات ویژه» می‌نامد.

اما اینکه چرا دستیابی روسیه به اهدافش از راه گفت‌و‌گو نیز دشوار است، دلیلش آن است که رسیدن به تفاهم درباره راه‌حلی که پوتین را پیروز و زلنسکی را شکست‌خورده نشان دهد، کاری مشکل است؛ چرا‌‌که کمترین خواسته پوتین دونباس و شبه‌جزیره کریمه و کمترین خواسته زلنسکی باز‌پس‌گرفتن همه سرزمین‌های اشغال‌شده اوکراین است و البته هیچ جنگی در دنیا وجود ندارد که هر دو طرف پیروز و برنده شوند.

این در حالی است که در آمریکا، جمهوری‌خواهان اکثریت را در مجلس نمایندگان و دموکرات‌ها اکثریت را در سنا به دست آورده‌اند و کسی نمی‌داند که آیا دموکرات‌ها می‌توانند برنامه بایدن برای کمک به اوکراین را خنثی کنند یا خیر؟ گرچه بایدن گام محتاطانه‌ای برداشت و از کنگره خواست که با ادامه وضعیت کنونی تا آخر سال ۲۰۲۲ موافقت کند و به دولت اجازه دهد ۳۷ میلیارد دلاری را که اکثر آن برای کمک به اوکراین تخصیص داده شده است، هزینه کند.

از دید کارل فون کلاوزویتس، «جنگ ادامه سیاست است، با ابزارهای دیگر»؛ اما از دید پوتین و زلنسکی، گفت‌و‌گو ادامه جنگ است با ابزارهای دیگر.