حمله به معماری مدرن

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

شرق:‌ ساختمان شیشه‌ای صداوسیما، شاهکاری از عبدالعزیز فرمانفرمائیان در حمله‌ای هوایی مورد اصابت قرار گرفت و بخش‌هایی از آن تخریب شد. این بنای تاریخی که قلب رسانه‌ای کشور به شمار می‌رود، یکی از نمادهای برجسته معماری مدرن ایران است. این ساختمان توسط مهندسان مشاور عبدالعزیز فرمانفرمائیان و همکاران طراحی شده و ساخت آن در سال ۱۳۴۶ آغاز شد. این بنا نه‌تنها به‌ دلیل طراحی خاص خود، بلکه به‌ عنوان نمادی از ورود ایران به عصر معماری مدرن شناخته می‌شود.

ساختمان شیشه‌ای صداوسیما، سازه‌ای مکعبی‌شکل است که از الگوی مدرن حیاط مرکزی بهره می‌برد. این طراحی منحصربه‌فرد، که توسط عبدالعزیز فرمانفرمائیان خلق شده، به‌ دلیل استفاده از شیشه به‌ عنوان عنصر اصلی نما، به این نام شهرت یافته است. این بنا بخشی از مجموعه بزرگ‌تر صداوسیماست که در زمینی به مساحت ۱۲۰ هکتار در منطقه جام‌جم تهران واقع شده است.

ساختمان شیشه‌ای، به‌ عنوان یکی از میراث‌های معماری مدرن ایران، نمادی از نوسازی و پیشرفت معماری دوران معاصر است. طراحی آن با هدف ایجاد فضایی کاربردی برای فعالیت‌های رسانه‌ای و در عین حال نمایش قدرت و پیشرفت تکنولوژیک ایران در آن زمان انجام شد.

نمای شیشه‌ای این ساختمان از ویژگی‌های شاخص آن به شمار می‌آید. استفاده گسترده از شیشه، نه‌تنها به زیبایی بصری کمک کرده، بلکه امکان ورود نور طبیعی به فضای داخلی را نیز فراهم می‌کند. این ویژگی با الهام از معماری مدرن جهانی، به‌ویژه سبک‌هایی که در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ رایج بودند، طراحی شده است.

نمای شیشه‌ای به‌ صورت فریم‌لس یا کرتین‌وال اجرا شده است؛ به‌ طوری که شیشه‌ها با فاصله‌ای کم و بدون عناصر اضافی نصب شده‌اند و با چسب سیلیکون آب‌بندی می‌شوند. این روش، ظاهری یکپارچه و پیوسته در نما ایجاد می‌کند. ساختمان همچنین از الگوی حیاط مرکزی بهره می‌برد که در معماری مدرن به‌ عنوان راه‌حلی برای ایجاد فضاهای باز و کاربردی در داخل سازه‌های بزرگ شناخته می‌شود. این حیاط مرکزی به تهویه طبیعی و نورگیری بهتر کمک می‌کند. سازه اصلی ساختمان از بتن آرمه ساخته شده که به‌ صورت اکسپوز (نمایان) اجرا شده و استحکام بالایی به بنا بخشیده است. این روش ساخت، به‌ دلیل مقاومت در برابر عوامل طبیعی و زیست‌محیطی، در آن زمان مورد توجه قرار گرفت و حتی پس از گذشت سال‌ها، ساختمان همچنان از نظر سازه‌ای مقاوم است. پروژه در سال ۱۳۴۶ آغاز شد. برنامه‌ریزی اولیه توسط عبدالعزیز فرمانفرمائیان و همکارانش انجام شد و شامل طراحی یک سازه مدرن و کاربردی برای مرکز رادیو و تلویزیون ملی ایران بود. مطالعات اولیه نشان داد که برای پاسخ‌گویی به نیازهای آینده سازمان، به‌جای ساختمان سه‌طبقه پیشنهادی کارفرما، ساختمانی بلندتر و با کاربری‌های متنوع‌تر مورد نیاز است. این تصمیم منجر به طراحی یک مجموعه چندمنظوره شد.

نمای شیشه‌ای نیز با استفاده از سیستم کرتین‌وال یا فریم‌لس اجرا شد. پروفیل‌های آلومینیومی عمودی (مولیون) با براکت‌های مخصوص به سازه متصل شده و سپس پروفیل‌های افقی (ترنزوم) روی آنها نصب شدند. شیشه‌ها با لاستیک‌های مخفی برای آب‌بندی و هوابندی نصب شدند تا نمایی یکپارچه ایجاد شود. بخش‌هایی از مجموعه صداوسیما، از جمله ساختمان شیشه‌ای، در حمله روز ۲۶ خردادماه آسیب دید. شفق متولی، کارشناس ارشد طراحی شهری، با اشاره به اهمیت حفاظت از میراث معماری مدرن ایران، وضعیت ساختمان صداوسیما –که با عنوان «ساختمان شیشه‌ای» شناخته می‌شود– را مورد بررسی قرار داد و تأکید کرد: این بنا یکی از آثار شاخص دفتر مشاور عبدالعزیز فرمانفرماست که گفته می‌شود در حدود سال ۱۳۴۶ ساخته شده است. اگرچه در شرایط فعلی شاید پرداختن به چنین موضوعی اولویت برخی نباشد، اما به باور من، هم‌زمان با رسیدگی به دیگر مسائل ضروری، نباید موضوع میراث معماری مدرن را نادیده گرفت.

او با اشاره به اظهارات اخیر آقای سعادتی، مسئول ثبت میراث، گفت: طبق خبری که چند روز پیش منتشر شد، خوشبختانه تاکنون هیچ‌کدام از آثار ثبت‌شده آسیب ندیده‌اند و آثار موزه‌ای نیز در مکان‌های امن نگهداری می‌شوند. اما آنچه همچنان به‌ عنوان یک چالش باقی مانده، مسئله پذیرش معماری مدرن به‌‌عنوان بخشی از میراث ماست.

متولی افزود: برخلاف معماری سنتی ایرانی که با زبان بومی، رنگ، تناسبات و مصالح آشنای خود با ذهن و روح مردم در ارتباط است، معماری مدرن نماینده ما در خانواده بزرگ‌تری از گفتمان جهانی است. این معماری، نماد تلاش ما برای همگامی با تحولات جهانی و فناوری‌های نوین است و در فضاهایی چون سینما، ورزشگاه یا ساختمان‌های اداری همچون صداوسیما تجلی یافته که پیش‌تر جایگاهی در فضاهای سنتی نداشتند.

او با تأکید بر ویژگی‌های خاص ساختمان صداوسیما بیان کرد: جدا از بحث‌های حقوقی و موضوعات مربوط به غرور ملی، اگر بخواهیم صرفا از منظر میراث معماری نگاه کنیم، این ساختمان از چند جنبه دارای اهمیت ویژه‌ای است. نخست اینکه پروژه توسط دفتر مشاور فرمانفرما طراحی شده؛ مجموعه‌ای که در شکل‌گیری نظام مشاوره حرفه‌ای در معماری ایران نقش مؤثری ایفا کرد. فعالیت این دفتر، نمادی از آغاز مستندسازی معماری در ایران است؛ از مشاهده و مترکردن فضا تا طراحی دقیق مبتنی بر نقشه و محاسبه مهندسی.

او ادامه داد: همچنین ساختمان صداوسیما در زمان ساخت خود، نمادی از یک فعالیت تازه در کشور بود. انتخاب مصالح، فرم معماری و حتی عنوان غیررسمی‌اش یعنی «ساختمان شیشه‌ای» نشان از پیامی دارد که آن زمان می‌خواست منتقل کند؛ شفافیت، اطلاع‌رسانی و بازبودن به روی جامعه. این ساختمان با هویت عملکردی خود سازگار بود.

متولی در بخش دیگری از سخنانش، ضمن ابراز نگرانی نسبت به وضعیت فعلی این ساختمان و دیگر بناهای مدرن مشابه گفت: متأسفانه اغلب این بناها در طول حیات‌شان، محل استقرار نهادهایی با حساسیت‌های امنیتی بوده‌اند و همین موضوع باعث شده امکان بازدید عمومی، مستندنگاری دقیق یا بررسی تخصصی‌شان فراهم نباشد. در حالی‌ که بازبودن این فضاها برای عموم، خود نوعی سرمایه‌گذاری در راستای حفاظت از میراث معماری مدرن به‌ شمار می‌رود.

او با اشاره به تجربه‌های جهانی در زمینه حفاظت از بناهای فرهنگی در بحران‌ها افزود: در اغلب کنوانسیون‌ها و بیانیه‌های جهانی حوزه میراث فرهنگی، بر ضرورت حفاظت از آثار حتی در شرایط اضطراری و جنگی تأکید شده است. با این حال، همیشه همه به این اصول پایبند نمی‌مانند. امیدوارم در آینده‌ای نزدیک، این ساختمان‌ها فرصت دیده‌شدن، ثبت‌شدن و گفت‌وگو پیرامون حفاظت درست‌شان را بیابند؛ گفت‌وگویی که تنها راه رسیدن به مسیر معقول و حرفه‌ای برای حفاظت و احیای معماری مدرن ایران است.

ساختمان شیشه‌ای صداوسیما، اثر عبدالعزیز فرمانفرمائیان، نمونه‌ای برجسته از معماری مدرن ایران است که با استفاده از نمای شیشه‌ای، سازه بتنی اکسپوز و الگوی حیاط مرکزی، به یک نماد فرهنگی و معماری تبدیل شده است. نحوه ساخت آن، با بهره‌گیری از تکنیک‌های مدرن مانند سیستم کرتین‌وال و بتن آرمه، نشان‌دهنده پیشرفت‌های مهندسی و معماری در ایران دهه‌های ۴۰ و ۵۰ شمسی است. این بنا، با وجود آسیب‌های اخیر، همچنان به‌ عنوان یک میراث ارزشمند معماری شناخته می‌شود.