تنگه هرمز؛ اهرمی راهبردی

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

در سال‌های گذشته، تهدید به بستن تنگه هرمز بارها از سوی برخی جریان‌های تندرو در ایران مطرح شده بود، اما این گزینه هیچ‌گاه از سطح هشدارهای سیاسی فراتر نرفت. علت اصلی، محدودیت‌های حقوقی بین‌المللی و همچنین مخالفت‌های جدی جریان‌های معتدل در داخل کشور بود.

با این حال، تجاوز نظامی اسرائیل به خاک ایران، آن‌هم در شرایطی که تهران در مسیر گفت‌وگوهای دیپلماتیک و مذاکرات غیرمستقیم با ایالات متحده قرار داشت، باعث شد نگاه به تنگه هرمز نه به‌عنوان یک ابزار تبلیغاتی، بلکه به‌مثابه برگ بازی واقعی در زمین پرآشوب منطقه‌ای بازتعریف شود.

تنگه هرمز، شاهراهی باریک اما حیاتی میان خلیج‌ فارس و دریای عمان است که حدود ۲۰ میلیون بشکه نفت -نزدیک به یک‌پنجم مصرف روزانه جهان- از آن عبور می‌کند. اهمیت آن فقط در نفت خلاصه نمی‌شود، بلکه بیش از ۲۵ درصد صادرات جهانی گاز مایع نیز از این گذرگاه انجام می‌شود؛ موقعیتی ژئوپلیتیکی که آن را به یکی از مهم‌ترین گلوگاه‌های انرژی در جهان بدل کرده است.

بر‌اساس کنوانسیون ۱۹۸۲ حقوق دریاها (UNCLOS)، تنگه‌هایی مانند هرمز، مشمول «حق عبور بی‌ضرر» شناخته می‌شوند. اما در وضعیت جنگی، حاکمیت ملی و اصول حقوق جنگ بر آن غالب است و ایران -با استناد به قواعد حقوق بین‌الملل- این حق را دارد که در شرایط تهدید حیاتی علیه امنیت ملی، دست به اقدام متقابل بزند.

تهدید، حمله، پاسخ؟

پس از حملات پهپادی و موشکی اسرائیل به تأسیسات انرژی در تهران، پالایشگاه جم‌ از فاز ۱۴ پارس جنوبی، سخن از پاسخ متفاوت ایران به میان آمد. پاسخ‌هایی که ممکن است فقط به حملات متقابل در حیفا و عسقلان محدود نشود و به اقدامی ساختارشکن در سطح منطقه‌ای بینجامد؛ یعنی انسداد هرمز. اسماعیل کوثری، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس، اعلام کرد بررسی گزینه بستن تنگه «با قاطعیت» در جریان است. روزنامه جوان هم در بررسی واکنش‌های ایران به تجاوز اسرائیل به ایران و‌ حمایت آمریکا نوشته است: «ایران به‌ عنوان یکی از بازیگران کلیدی در بازار انرژی، توانایی دارد که در صورت آسیب به تأسیسات انرژی‌اش، ضربه متقابلی به امنیت انرژی غرب وارد کند. بهره‌گیری از موقعیت راهبردی تنگه هرمز و تهدید منافع نفتی غرب در خلیج‌ فارس به‌عنوان بازار بزرگ انرژی، یکی از جدی‌ترین ابزارهای در اختیار ایران است». چنین موضعی، نشانه‌ای روشن است که پیام ایران فقط برای اسرائیل ارسال نمی‌شود، بلکه به سوی متحدان منطقه‌ای تل‌آویو و حامیان غربی‌اش نیز نشانه رفته است. کشورهایی که پایگاه‌های نظامی در خاک خود می‌پذیرند، باید مسئولیت پیامدهای آن را نیز بپذیرند؛ به‌ویژه که چندی قبل میزبان ترامپ بودند و او را با پنج هزار میلیارد دلار راهی خانه کردند.

 زمین‌لرزه‌ای در نظم انرژی

بر‌اساس برآورد مؤسسه ClearView Energy Partners، در صورت بسته‌شدن (موقتی) تنگه هرمز، قیمت نفت بین هشت تا ۳۱ دلار در هر بشکه افزایش خواهد یافت. بانک جی‌پی مورگان نیز هشدار داده که در صورت درگیری گسترده، نفت به بشکه‌ای ۱۳۰ دلار خواهد رسید. آمنه بکر، رئیس بخش خاورمیانه در مؤسسه Kpler، هم گفته است: «بسته‌شدن تنگه یک سناریوی افراطی است؛ اما ما هم در یک وضعیت افراطی قرار داریم. به همین دلیل است که من این گزینه را کاملا از روی میز کنار نمی‌گذارم. ما باید آن را در نظر بگیریم». مسیرهای جایگزین -همچون خط لوله شرق به غرب عربستان یا خط لوله حبشان (فجیره امارات)- در مجموع فقط حدود ۲.۶ میلیون بشکه ظرفیت دارند و هرگز نمی‌توانند جایگزینی برای ۲۰ میلیون بشکه عبوری از هرمز باشند. در چنین شرایطی، نه‌تنها اقتصاد منطقه، بلکه کل بازار جهانی انرژی دچار شوک خواهد شد.

 فراتر از ایران و اسرائیل؛ درگیری جهانی؟

برخلاف برخی تحلیل‌های اولیه که تصور می‌کنند بسته‌شدن هرمز ممکن است به نفع آمریکا تمام شود -با افزایش بهای نفت شیل- شواهد حاکی از آن است که افزایش هزینه انرژی در آمریکا می‌تواند پروژه اقتصادی دولت ترامپ را تضعیف کند. ترامپ که چندماهی است مجددا به ریاست‌جمهوری رسیده، در تلاش است از طریق جذب سرمایه و توافقات اقتصادی در خاورمیانه، موتور رشد اقتصادی آمریکا را بازسازی کند. در چنین فضایی، بی‌ثباتی در خلیج فارس نه یک فرصت، بلکه تهدیدی جدی برای برنامه اقتصادی کاخ سفید است.

هم‌زمان، چین، هند و سایر قدرت‌های آسیایی که به امنیت انرژی در خلیج فارس وابسته‌اند، نگران‌اند که ادامه این مسیر، پروژه‌های راهبردی مانند «کمربند و جاده» را نیز به خطر بیندازد. حتی کشورهایی که محتاطانه به تحاوز اسرائیل واکنش نشان دادند مانند هند که حتی در بیانیه‌ای که در‌باره تجاوز اسرائیل به ایران صادر کرد، اسرائیل را دوست خود نامید و از محکومیت شدید این اقدام تجاوزکارانه خودداری کرد‌، مطمئنا از نتیجه تجاوز نظامی رژیم اسرائیل به ایران بسیار متضرر خواهند شد.

بازی خطرناک در هرمز

سناریوی انسداد تنگه هرمز، تاکنون بیشتر یک ابزار بازدارنده بوده، اما با تداوم حملات به زیرساخت‌های حیاتی ایران، این تهدید اکنون به مرز بالفعل‌شدن نزدیک شده است. آنچه در روزها و هفته‌های آینده رقم خواهد خورد، فقط تعیین‌کننده سرنوشت یک درگیری منطقه‌ای نخواهد بود، بلکه می‌تواند چهره نظم انرژی جهانی و قواعد درگیری در منطقه خاورمیانه را به‌ شکل بنیادین تغییر دهد.

ایران، با قراردادن این گزینه روی میز، فقط به دنبال انتقام یا پاسخ نیست، بلکه در پی بازتعریف نقش خود در معادلات امنیتی منطقه‌ای و بین‌المللی است و در این مسیر، تنگه هرمز دیگر فقط یک گذرگاه دریایی نیست، بلکه به خط مقدم یک نبرد راهبردی بدل شده است.