از وفاق سنتی تا ائتلاف مدرن
نگاهی به شکل‌گیری دولت ائتلافی در آلمان
دولت ائتلافی آلمان، متشکل از احزاب دموکرات‌مسیحی (CDU)، سوسیال‌مسیحی بایرن (CSU) و سوسیال‌دموکرات (SPD)، قرار است روز سه‌شنبه ۱۶ اردیبهشت (۶ می) با انتخاب فریدریش مرتس به‌عنوان صدراعظم آغاز به کار کند.
دولت ائتلافی آلمان، متشکل از احزاب دموکرات‌مسیحی (CDU)، سوسیال‌مسیحی بایرن (CSU) و سوسیال‌دموکرات (SPD)، قرار است روز سه‌شنبه ۱۶ اردیبهشت (۶ می) با انتخاب فریدریش مرتس به‌عنوان صدراعظم آغاز به کار کند. برنده انتخابات ۲۰۲۵ آلمان، ائتلاف اتحادیه (Union) از ائتلاف دو حزب CDU/CSU بود که با کسب ۲۸.۵۲ درصد آرا (افزایش ۴.۳۲ درصدی نسبت به ۲۰۲۱) به بزرگ‌ترین نیروی سیاسی در مجلس نمایندگان آلمان (بوندستاگ) تبدیل شد. با این حال، نتوانست اکثریت مطلق مجلس را به دست آورد.
در نتیجه برای تشکیل دولت، نیاز داشت با یک یا چند حزب دیگر توافق کند تا بتواند بیش از ۵۰ درصد آرای مجلس را در اختیار بگیرد. اما یک دولت ائتلافی یا وفاقی یا هر اسم دیگری که آن را بنامیم، مانند هر امر سیاسی عمومی دیگر استانداردهایی دارد. در حقیقت شکل‌گیری یک وفاق با کلی‌گویی‌هایی مانند سخنرانی در باب وفاق یا موعظه درخصوص «با هم خوب‌بودن» و تشکیل دولتی که کشکولی از افراد مختلف است و باج‌دهی به بازندگان شکل نمی‌گیرد، بلکه در یک نظام سیاسی استاندارد، فرایندی دقیق، شفاف و مشارکتی است که این فرایند در چند ماه گذشته آلمان و از زمان انتخابات بهمن ۱۴۰۳ تاکنون در جریان بوده است و در این یادداشت به آن پرداخته می‌شود.
مراحل تشکیل دولت ائتلافی
۱- پیشنهاد ائتلاف به SPD: فریدریش مرتس، رهبر CDU/CSU که برنده انتخابات بود، برای تشکیل ائتلاف ابتدا لازم بود تا حزب یا احزابی را انتخاب کند که بتواند با آنها ائتلاف تشکیل دهد. به صورت تئوریک و روی کاغذ، حزب دوم در انتخابات، حزب راست افراطی «آلترناتیو برای آلمان» (AfD) بود. از سوی دیگر از منظر گرایش‌های سیاسی، احزاب اتحادیه (CDU/CSU) دارای گرایش راست میانه بوده و به عنوان محافظه‌کار شناخته می‌شوند.
هرچند به صورت تئوریک ائتلاف میان دو حزب راست‌گرا امری متداول است و شاید به صورت متداول انتظار می‌رود تا احزاب راست با همدیگر ائتلاف تشکیل دهند، اما اتحادیه (CDU/CSU) اگرچه یک حزب راست‌گراست، اما به دلیل آنکه خود را یک حزب دموکراتیک می‌داند، تمایلی به ائتلاف با حزب «آلترناتیو برای آلمان» ندارد، چراکه این حزب را به عنوان حزبی ضددموکراتیک می‌شناسد.
به همین دلیل اتحادیه (CDU/CSU) نیز همچون سایر احزاب آلمان، هر‌گونه همکاری و ائتلاف با «آلترناتیو برای آلمان» (AFD) را خط قرمز خود قرار داده‌اند.
به این ترتیب اتحادیه که شامل دو حزب راست‌گرای میانه (CDU/CSU) است، تصمیم گرفتند با چپ میانه، یعنی سوسیال‌دموکرات (SPD) دولت ائتلاف شکل دهند. در حقیقت دولت ائتلافی یک وفاق با هر کس یا هر ایده‌ای نیست، بلکه اتحادیه راست‌گرا برای دولت ائتلاف خود، SPD چپ‌گرا را به AFD راست‌گرا (افراطی) ترجیح داد.
پیش از هر امری و هم‌زمان با رایزنی با سایر احزاب، احزاب اتحادیه (CDU/CSU) در بیانیه‌ای رسمی اولویت‌های ائتلاف را تعیین کردند، به عبارتی اصلی‌ترین سیاست‌هایی که خود را نماینده آن سیاست‌ها می‌دانند؛ مانند احیای اقتصاد، تقویت توان دفاعی و اصلاح سیاست‌های مهاجرتی. این بیانیه به‌عنوان پایه مذاکرات اولیه به SPD ارائه شد و در وب‌سایت CDU نیز منتشر شد تا شفافیت شکل‌گیری یک دولت ائتلافی حفظ شود.
۲-بررسی پیشنهاد ائتلاف در SPD
در گام دوم حزب SPD باید درخصوص پیشنهاد احزاب اتحادیه تصمیم‌گیری می‌کرد. رئیس حزب سوسیال‌دموکرات (SPD) اولاف شولتس بود که از سال ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۵ (پیش از انتخابات) صدراعظم آلمان نیز بود. شولتس در این انتخابات به عنوان کاندیدای صدراعظمی و کسی که پیش‌تر نیز صدراعظم بوده است، حضور داشت اما نتایج انتخابات به شدت برای او و حزبش ناامیدکننده بود.
با برنده‌شدن احزاب اتحادیه (CDU/CSU) و ارائه پیشنهاد به SPD برای تشکیل یک دولت ائتلافی، لازم بود تا این حزب درخصوص پذیرش یا عدم پذیرش آن تصمیم‌گیری کند.
به این ترتیب جلسات بررسی پیشنهاد در حزب برگزار شد و پس از جلسات داخلی این حزب، این حزب پیشنهاد مذاکرات ابتدایی
(Sondierungsgespräche) را پذیرفت. در حقیقت تنها پذیرفت که وارد مذاکرات اولیه برای تشکیل دولت شود تا در صورت رسیدن به توافق در گام بعدتر اقدام به تدوین یک سند برای دولت ائتلافی کند و به دولت ائتلافی بپیوندد. اما اولاف شولتس به همراه دو نماینده شاخص دیگر از این حزب، از فرایند تشکیل دولت ائتلافی خداحافظی و اعلام کردند در این دولت ائتلافی نخواهند بود و همچنین در مذاکرات و سایر فرایندها شرکت نخواهند کرد.
در حقیقت شولتس به دلیل آنکه می‌خواست در نقشی مشابه با «دولت سایه» در مجلس به نقد دولت بپردازد، به صورت خودخواسته از این ائتلاف بیرون آمد. او در مصاحبه‌ای اشاره کرد که مردم با رأی به او شغل او را تعیین کرده‌اند، «نمایندگی مردم». اما این تنها دلیل نبود. رابطه شخصی او با مرتس نیز دارای مشکلاتی بود که می‌توانست در دولت جدید ائتلافی تبدیل به مشکلی بزرگ شود، به همین دلیل شولتس تصمیم گرفت شخصا خود کنار بکشد، اما حزب او با چهره‌هایی جدیدتر وارد دولت شود. در حقیقت هدف دیگر او فضاسازی برای ورود جوان‌ترها و فرصت‌سازی برای چهره‌های تازه نیز بود. رفتار شولتس به غیر از آنکه استاندارد رفتار سیاسی او را نشان می‌دهد، دربردارنده نگاه ملی و حفظ منافع ملی (دولت ائتلافی بدون تأثیر منفی او) و نگاه حزبی و فرصت‌دهی به نسل جدیدتری از سیاست‌مداران (فرصت‌سازی برای نسل جدیدتر و چهره‌های سیاسی تازه‌تر) نیز بود.
در نهایت مذاکرات ابتدایی میان اتحادیه (CDU/CSU) و حزب «سوسیال‌دموکرات (SPD)» آغاز شد. در این مذاکرات ابتدایی به جای شولتس که کنار کشیده بود، ساسکیا اسکن و کوین کونرت رهبری SPD را در مذاکرات بر عهده گرفتند.
۳- مذاکرات ابتدایی (Sondierungsgespräche)
مذاکرات ابتدایی میان رهبران برجسته CDU/CSU و SPD تشکیل شدند. در این مذاکرات کلیات مربوط به دولت ائتلافی و فرایند مذاکرات ائتلافی بررسی شد، مذاکراتی که در روزهای ۱ تا ۸ مارس همراه با جلسات فشرده برگزار شد.
در نهایت این مذاکرات موفق بود و قرار شد تا مذاکرات ائتلافی آغاز شود.
۴-مذاکرات رسمی ائتلافی (Koalitionsverhandlungen)
مذاکرات رسمی حدود یک ماه (۱۲ مارس تا ۹ آوریل) به طول انجامید. مذاکرات با توافق احزاب تا حد زیادی محرمانه پیش رفت، اما پیشرفت‌ها به صورت مرتب از طریق کنفرانس‌های مطبوعاتی، بیانیه‌ها و گزارش‌های رسانه‌ای اعلام می‌شد.
در این مذاکرات باید درخصوص دو دسته از موضوعات تصمیم‌گیری می‌کردند:
۱- توافق‌نامه سیاستی: سیاست‌ها به تفکیک هر بخش
۲-سهم وزرای هر حزب در کابینه
نتایج هر دو موضوع در نهایت به صورت شفاف منتشر شد. توافق‌نامه سیاستی در ۱۴۴ صفحه به صورت عمومی منتشر شد. در این توافق‌نامه به صورت مجزا برنامه‌ها و سیاست‌های هر بخش و وظایف هر یک از وزارتخانه‌ها نیز تعیین شده است.
همچنین سهم هر حزب در کابینه نیز به صورت شفاف مشخص شده است. کابینه شامل ۱۷ وزیر به علاوه رئیس دفتر صدراعظم است. سهم هر حزب از کابینه بر اساس مذاکرات تقسیم شد:
۱-حزب CDU: ۶ وزارتخانه
۲-حزب SPD: ۷ وزارتخانه شامل معاونت صدراعظم، وزارت دارایی، دادگستری، کار و امور اجتماعی، دفاع، محیط زیست، همکاری اقتصادی و مسکن.
۳-حزب CSU: ۳ وزارتخانه شامل وزارت کشور، علوم و فناوری و تغذیه و کشاورزی.
فریدریش مرتس نیز به‌عنوان صدراعظم رهبری کابینه را بر عهده خواهد داشت. نکته قابل توجه آن است که برندگان انتخابات ۹ وزارتخانه و حزب SPD که به ائتلاف پیوست، هفت وزارتخانه و معاون صدراعظم را از آن خود کرد، سهمی بسیار بیشتر از سهم رأی آنها. نکته قابل توجه دیگر آن است که SPD همان‌طور که دارای گرایش چپ است، وزارتخانه‌هایی را نیز انتخاب کرده است که در نظام فکری سیاسی-اجتماعی آنان جایگاه‌های ویژه‌‌ای دارند، مانند وزارت کار یا وزارت محیط زیست.
۵- بررسی ائتلاف توافق‌نامه سیاستی (Koalitionsvertrag) در احزاب دولت ائتلافی
پس از آنکه توافق‌نامه سیاستی توسط کارگروه‌های تخصصی و تیم‌های مذاکره‌کننده احزاب انجام شد، لازم است تا در یک فرایند دموکراتیک در هر سه حزب دولت ائتلافی نیز به‌طور جداگانه مورد بررسی و رأی‌گیری قرار گیرد. این فرایند بخشی از سنت دموکراتیک آلمان است که تضمین می‌کند توافق‌نامه یا وفاق، مورد حمایت بدنه و رهبری احزاب نیز باشد. جزئیات بررسی در هر حزب به شرح زیر است:
۱-حزب دموکرات‌مسیحی (CDU): توافق‌نامه در یک کنگره کوچک حزبی (Bundesausschuss یا Kleiner Parteitag) در تاریخ ۲۸ آوریل ۲۰۲۵ در برلین بررسی و تأیید شد. این کنگره شامل نمایندگان ارشد حزب از سراسر آلمان بود. این توافق‌نامه به اتفاق آرا یا با اکثریت قاطع رأی مثبت آورد. هرچند میزان دقیق درصد آرا اعلام نشد، اما اعلام شد که توافق‌نامه با حمایت گسترده تأیید شده است.
۲-حزب سوسیال‌مسیحی بایرن (CSU): توافق‌نامه توسط هیئت اجرائی CSU)Vorstand) یک روز پس از انتشار عمومی توافق‌نامه، بررسی و تأیید شد. علاوه بر کنگره، CDU برلین یک نظرسنجی غیرالزام‌آور از اعضا برگزار کرد که هزارو 403 نفر از 12هزارو 500 عضو در آن شرکت کردند.
۳-حزب سوسیال‌دموکرات (SPD): یک همه‌پرسی حزبی در میان همه اعضای این حزب (Mitgliedervotum) به صورت دیجیتال برگزار شد که از ۱۵ تا ۲۹ آوریل ادامه داشت. حدود ۳۵۸هزارو 322 عضو SPD واجد شرایط رأی‌گیری بودند و طبق آیین‌نامه داخلی این حزب، حداقل ۲۰ درصد مشارکت برای معتبربودن رأی‌گیری لازم بود. نتایج در ۳۰ آوریل ۲۰۲۵ اعلام شد: ۸۴.۶ درصد از شرکت‌کنندگان (با مشارکت ۵۶ درصد اعضا) به توافق‌نامه رأی مثبت دادند و ۱۵.۴ درصد رأی منفی. این نتیجه نشان‌دهنده حمایت قوی، اما نه یکپارچه از توافق بود.
اصلی‌ترین مخالفان این توافق‌نامه در حزب، سازمان جوانان (Jusos) و کمیته مهاجرت بودند که با سیاست‌های ضدپناهندگی و اصلاح Bürgergeld در توافق‌نامه مخالف بودند. فیلیپ توم، توافق را به دلیل سیاست‌های مهاجرتی و اجتماعی «بمب ساعتی» خوانده بود.
پایان
دولت ائتلافی آلمان که از سه‌شنبه آغاز به کار می‌کند، از پیش از معرفی صدراعظم، کابینه خود را مشخص کرده است، سیاست‌های هر بخش و وزارتخانه تعیین شده، هدف‌گذاری‌ها انجام شده و تقسیم وظایف میان آنان نیز تعیین شده است و مهم‌تر آنکه تمامی این سیاست‌ها و افراد پیش از رأی‌گیری در مجلس توسط اعضای احزاب نیز بررسی شده و به آنها رأی داده‌اند.
دموکراسی بدون تردید چیزی فراتر از انتخابات است. فرایندهایی پیچیده که بتواند حقوق شهروندی را تضمین کند و تنوع را در نظر بگیرد و هم‌زمان مشارکت عمومی را همراه داشته باشد.
شکل‌گیری توافق یا وفاق در سیاست امروز جهان معنایی بیش از حرف‌زدن و سخنرانی و برگزاری نشست‌های دورهمی دارد. رسیدن به یک دولت ائتلافی یعنی ایجاد فرایندی که در آن بتوان از یک وضعیت نامناسب به یک وضعیت مناسب رسید:
از زدوبند پنهان سیاسی رسید به یک شفافیت سیاسی، از سهم‌خواهی جناحی رسید به یک تقسیم کار ملی، از حذف مردم رسید به یک مشارکت اجتماعی و از یک مدل پوپولیستی رسید به یک مدل سیاسی عقلانی.
