انتخابی اخلاقی در برابر اقتصاد رانتی

 از مظاهر برجسته دنیای جدید، ترویج مصرف‌گرایی و تجمل‌طلبی است. تبلیغات گسترده برای برندهای روز با شیوه‌های جذاب و گاه فریبنده، احساس نیاز کاذب به کالاهای جدید را در افراد ایجاد می‌کند. جامعه مدرن با این تبلیغات بی‌وقفه، افراد را به خرید بیش از نیاز واقعی خود سوق می‌دهد. حتی در نظام‌های سرمایه‌داری، مصرف‌گرایی به‌عنوان موتور رشد تقاضا و رونق اقتصادی معرفی شده است. تورستن وبلن در آغاز قرن بیستم به یکی دیگر از مظاهر دنیای جدید، یعنی شکل‌گیری طبقه مرفه نوظهور پرداخت و اثرات آن را بر پدیده هم‌چشمی و مصرف نمایشی توضیح داد.

از منظر او، افراد نه براساس ارزش‌های درونی، بلکه براساس داشته‌های بیرونی ارزش‌گذاری می‌شوند. خانه لوکس‌تر، منطقه سکونت، اتومبیل مدل بالاتر، لباس و ساعت برند، معیارهای ارزش‌گذاری انسان‌ها، دوستی‌ها و حتی ازدواج‌ها می‌شوند. در نتیجه، ارزش‌های درونی مانند علم، معنویت و اخلاق جای خود را به ثروت و موقعیت اجتماعی و سیاسی می‌دهند. دو پدیده مصرف‌گرایی و چشم‌ و هم‌چشمی موجب می‌شوند انسان‌ها تمام تلاش خود را صرف دستیابی به کالاها یا حسرت نداشتن آنها کنند. این مسابقه بی‌پایان، رضایت از زندگی را کاهش داده، فشارهای روحی و استرس را افزایش می‌دهد و تمرکز افراد را از ارزش‌های واقعی به ظواهر زندگی منحرف می‌کند. اگر جامعه دچار نابرابری‌های ناموجه مانند رانت، اختلاس و فساد سیستماتیک شود، دسترسی محدود به منابع برقرار می‌شود و گروه اقلیت ممتاز شکل می‌گیرد. چنین اقتصاد رانتی و رفاقتی، طبقه‌ای ممتاز و بسته ایجاد می‌کند که نتیجه آن تشدید مصرف‌گرایی و چشم‌ و هم‌چشمی خواهد بود. این جریان مادی‌گرا مانند سیلی بنیان‌کن عمل کرده، حرص و طمع را افزایش می‌دهد و فشارهای روحی ناشی از نداشتن‌ها را  تشدید می‌کند.

در نهایت رضایت از زندگی به‌شدت کاهش می‌یابد. در برابر این روند مخرب، پژوهش‌های متعددی تحت عنوان مینی‌مالیسم نشان داده‌اند که زندگی مینی‌مالیستی با حذف اشیای اضافی و تمرکز بر روابط انسانی، آرامش ذهنی و کاهش اضطراب را به همراه دارد. این پژوهش‌ها تأکید می‌کنند «کمتر داشتن» به معنای زیست بهتر و دستیابی به شادی‌های بزرگ از چیزهای کوچک است. مینی‌مالیسم به افراد کمک می‌کند تا اولویت‌های واقعی زندگی را بازشناسند، بر کیفیت به‌ جای کمیت تمرکز کنند و فرصت بیشتری برای رشد معنوی بیابند. برخی مطالعات نیز نشان می‌دهند که زندگی ساده و مینی‌مالیستی بیشترین تأثیر را بر افزایش حس رفاه و شادی اجتماعی دارد. از این منظر، ساده‌زیستی یک انتخاب اخلاقی است. یکی از درس‌های آموزنده زندگی حضرت زهرا‌(س)، سبک زندگی معیشتی، ساده‌زیستی و قناعت ایشان است. قناعت یک روح اخلاقی است؛ بسنده‌کردن به مادیات برای رفع نیازهای واقعی زندگی و رهاکردن مسابقه در داشتن کالاها. نتیجه قناعت، رشد معنوی انسان، کاهش استرس‌های زندگی و افزایش رضایت اجتماعی است. قناعت، محرومیت اجباری ناشی از محیط بیرونی نیست.

گاه انسان‌ها به دلیل ساختار رانتی، بی‌ثباتی اقتصادی، ناکارآمدی سیاست‌ها یا فساد سیستماتیک در دام فقر می‌افتند؛ این نداشتن‌ها قناعت نامیده نمی‌شود، بلکه محرومیت‌های اجباری ناشی از ساختارهای ناکارآمد سیاسی و اقتصادی است که حداقل نیازهای اساسی برای یک زندگی آبرومند را سلب می‌کند. قناعت انتخابی آگاهانه است برای کسانی که می‌توانند در مسابقه «بیشتر داشتن» شرکت کنند، اما آگاهانه از آن کناره می‌گیرند و به زیبایی‌های معنوی زندگی و روابط انسانی اولویت می‌دهند.

در زیارت‌نامه حضرت زهرا‌(س) آمده است: «یا خلیفة الورع و الزهد»؛ یعنی ای هم‌پیمان با پارسایی و زهد. این تعبیر نشان می‌دهد که ساده‌زیستی و وابستگی‌نداشتن به مادیات، هویت اجتماعی و دینی ایشان بوده است. این سبک زندگی الگویی عملی برای مقابله با مصرف‌گرایی و تجمل‌گرایی در عصر حاضر است. زندگی با امکانات محدود که نیازهای عادی را برطرف می‌کند، موجب شکل‌گیری زیست ساده و بی‌تکلف می‌شود و آرامش روحی را به همراه دارد. جوانان دارای درآمد می‌توانند با ساده‌زیستی، منابع مالی محدود خود را بهتر مدیریت کنند و از فشار اقتصادی بکاهند. به‌ جای خرید لباس‌های متعدد و مارک‌دار، چند لباس ساده و باکیفیت داشته باشند؛ غذاهای خانگی ساده را جایگزین فست‌فود و رستوران کنند؛ مراسم و دیدوبازدیدها را ساده‌سازی کرده و از تجملات سنگین پرهیز کنند. این رویکرد به بهبود روابط انسانی و افزایش رضایت اجتماعی کمک می‌کند. رسانه‌ها نیز می‌توانند با تولید محتوا در نقد مصرف‌گرایی و تبلیغ سبک زندگی ساده، ایجاد کمپین‌های «زندگی بدون تکلف» و معرفی الگوهای ساده‌زیستی دینی و جنبش مینی‌مالیسم، فرهنگ عمومی را به سمت استقلال اقتصادی و عزت اجتماعی سوق دهند.

آخرین مقالات منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.