تحولات کارشناسی جرم جعل در جهان و ضرورت تحول در ایران

علیرضا دقیقی‌-حقوق‌دان:  جرم جعل (Forgery) یکی از قدیمی‌ترین جرائم علیه اعتماد عمومی و امنیت اسناد است که از زمان اختراع خط و نوشتار‌ وجود داشته و با پیشرفت فناوری، شکل و روش‌های آن دگرگون شده است. کارشناسی جعل، به ‌عنوان شاخه‌ای از علم پزشکی قانونی (Forensic Science)، بر بررسی اسناد مشکوک تمرکز دارد و هدف آن تشخیص اصالت، شناسایی تغییرات و اثبات قصد فریب است. این کارشناسی از روش‌های سنتی مانند تحلیل خط و جوهر به ابزارهای دیجیتال پیشرفته مانند هوش مصنوعی و بلاک‌چین تکامل یافته است. در ادامه، تحولات کلیدی این حوزه را در سطح جهانی ‌با تمرکز بر جنبه‌های تاریخی، فنی و حقوقی بررسی می‌کنیم.

۱. ریشه‌های تاریخی و تحول اولیه (قرن ۱۸ تا اوایل قرن ۲۰)

 دوره کلاسیک: جعل از دوران باستان (مانند جعل سکه در روم باستان) وجود داشته، اما کارشناسی آن تا قرن ۱۸ سیستماتیک نشد. ویلیام بلکستون در کتاب Commentaries on the Laws of England (۱۷۶۵-۱۷۶۹) جعل را جرمی سنگین توصیف کرد که می‌تواند منجر به اعدام شود؛ زیرا اعتماد به اسناد را نابود می‌کند. در این دوره، تشخیص جعل عمدتا بر‌اساس شهادت شاهدان یا مقایسه چشمی خطوط انجام می‌شد؛ بدون ابزار علمی.

 ورود علم پزشکی قانونی: در اوایل قرن ۲۰، با ظهور Questioned Document Examination (بررسی اسناد مشکوک)، روش‌های علمی وارد شدند. جو نیکل (Joe Nickell) در کتاب Detecting Forgery: Forensic Investigation of Documents (۱۹۹۶) توضیح می‌دهد که این دوره بر تحلیل handwriting (خط‌نویسی) تمرکز داشت؛ جایی که کارشناسان خطوط را بر‌اساس سرعت، ریتم و فشار قلم مقایسه می‌کردند. برای مثال، در پرونده‌های معروف مانند جعل autobiography هوارد هیوز توسط کلیفورد ایروینگ (۱۹۷۱)، کارشناسان با مقایسه خطوط، جعل را اثبات کردند.

۲. تحولات مدرن: از روش‌های سنتی به دیجیتال (دهه ۱۹۸۰ تا ۲۰۱۰)

 پیشرفت‌های فنی: با گسترش چاپ و کپی، روش‌های جعل پیچیده‌تر شد. کارشناسان به ابزارهایی مانند (Electrostatic Detection Apparatus (ESDA‌ (برای تشخیص فرورفتگی‌های نامرئی روی کاغذ) و نور مادون قرمز/ فرابنفش (برای آشکارسازی تغییرات شیمیایی جوهر) روی آوردند. تحلیل جوهر (Ink Dating) نیز کلیدی شد؛ مثلا با طیف‌سنجی، سن جوهر را تعیین می‌کنند تا ثابت کنند سند بعد از تاریخ ادعایی نوشته شده است.

 چالش‌های جهانی: طبق گزارش‌های Europol و INTERPOL، جعل اسناد مهاجرتی (مانند پاسپورت‌های تقلبی) در دهه ۲۰۰۰ افزایش یافت. در ایالات متحده، قوانین فدرال (مانند ۱۸ U.S.C. § 471 برای جعل ارز) و در اروپا (Directive 2017 /1371) جعل را جرم سفید‌یقه‌ای (White-Collar Crime) می‌دانند، با مجازات‌هایی تا ۲۰ سال زندان. کارشناسان در این دوره بر پیشگیری تمرکز کردند؛ مانند استفاده از هولوگرام در اسناد رسمی.

 مثال‌های برجسته: در پرونده مارک هافمن (۱۹۸۵)، جاعل اسناد مورمون، کارشناسان با تحلیل کاغذ و جوهر، جعل را اثبات کردند و هافمن به حبس ابد محکوم شد.

۳. تحولات معاصر: عصر دیجیتال و هوش مصنوعی (۲۰۱۰ تا ۲۰۲۵)

 جعل دیجیتال: با ابزارهایی مانند Photoshop و پرینترهای لیزری، جعل رایانه‌ای (Digital Forgery) رواج یافت. طبق گزارش

‌Regula Forensics (۲۰۲۳)، ۶۹ درصد شرکت‌های جهانی با جعل اسناد دیجیتال مواجه‌ هستند؛ به‌ویژه در هویت جعلی (Identity Theft). کارشناسان حالا از تحلیل متادیتا (Metadata Analysis) در فایل‌های PDF یا Word استفاده می‌کنند تا منبع و تاریخ ویرایش را ردیابی کنند.

 روش‌های نوین کارشناسی

1- هوش مصنوعی و یادگیری ماشین: مدل‌های (Support Vector Machine (SVM و ‌(Convolutional Neural Networks (CNN برای تشخیص splicing (چسباندن تصاویر جعلی) استفاده می‌شود. مقاله‌ای در EURASIP Journal (۲۰۱۴) نشان داد که این روش‌ها می‌توانند اسناد پرینت‌شده از لیزر، جوهرافشان یا کپی را با دقت ۹۸ درصد تمایز دهند.

2- بلاک‌چین و ‌(Non-Destructive Atomic Techniques‌ (NATs‌: برای پیشگیری، بلاک‌چین (مانند در اسناد املاک) اصالت را تضمین می‌کند. تکنیک‌های (Atomic Force Microscopy‌ (AFM برای تحلیل نانویی سطوح بدون آسیب، جایگزین SEM (اسکن الکترونی) شده است.

3- تحلیل بیومتریک: در پاسپورت‌های الکترونیکی، الگوریتم‌های تشخیص اثر انگشت معکوس یا امضاهای دیجیتال، جعل را کاهش داده‌اند.

چالش‌های جهانی و آمار: گزارش World Economic Forum (۲۰۲۴) نشان می‌دهد جعل سالانه بیش از یک تریلیون دلار خسارت وارد می‌کند. در ایران، طبق قانون مجازات اسلامی (ماده ۵۲۳)، جعل اسناد رسمی تا ۱۰ سال حبس دارد و کارشناسان از روش‌های مشابه جهانی (مانند ESDA) استفاده می‌کنند. تحولات اخیر شامل جعل رایانه‌ای (ماده ۵۴۲) است که با پیشرفت سایبری، نیاز به کارشناسان آی‌تی را افزایش داده است.

۴. نقش کارشناسان و آینده

نقش ‌(Forensic Document Examiners‌ (FDEs: این کارشناسان (مانند‌ ‌Speckin Forensic Labs) باید گواهینامه‌هایی مانند از ASTM داشته باشند. آنها گزارش‌های بی‌طرفانه تهیه می‌کنند و در دادگاه شهادت می‌دهند. در پرونده‌های هنری (مانند جعل ون‌مگیرن در ۱۹۴۵)، کارشناسان با تحلیل مواد، جعل را اثبات کردند.

  آینده: با ظهور deepfakes و جعل AI، تمرکز بر Forensic Intelligence (تحلیل الگوهای جرم) افزایش یافته است. شبکه‌هایی مانند ENFSI (اروپا) و ANZPAA (اقیانوسیه) همکاری جهانی را تقویت کرده‌اند. در ایران، مراکزی مانند سازمان پزشکی قانونی با ابزارهای دیجیتال همگام شده‌اند.

   در نهایت، تحولات کارشناسی جعل نشان‌دهنده نبرد مداوم بین مجرمان و علم است. برای پیشگیری، آموزش عمومی و استفاده از فناوری‌های امن ضروری است.

آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.