باستان‌شناس وطن‌پرست

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

امسال در ۱۴۰۴، 10 سال از درگذشت شادروان پروفسور شهریاد عدل، باستان‌شناس وطن‌پرست ایران گذشت. زنده‌یاد استاد شهریار عدل در ۱۴ بهمن ۱۳۲۲ در تهران متولد شد و ۳۱ خرداد ۱۳۹۴ در 72سالگی در پاریس درگذشت. پس از پایان دوره ابتدایی و نیمه اول دبیرستان، به پاریس فرستاده شد. او مدرک دکترای خود را در رشته تاریخ دریافت کرد و در ۲۴سالگی شروع به تدریس کرد. او از ابتدا محقق مرکز ملی تحقیقات علمی (CNRS) در پاریس بود.

سال ۱۳۵۳ ایران با تلاش شخص پرفسور شهریار عدل، باستان‌شناس، به کنوانسیون میراث جهانی یونسکو پیوست و از آن سال فعالیت‌های شهریار عدل برای ثبت جهانی آثار تاریخی ایران آغاز شد. او سه پرونده را تدوین کرد؛ نخست نیایشگاه باستانی چغازنبیل در خوزستان و سپس تخت‌جمشید و پارسه و پس از آن میدان نقش جهان اصفهان که به ترتیب با شماره ۱۱۳ تا ۱۱۵ در فهرست جهانی یونسکو در سال ۱۳۵۶ ثبت جهانی شدند.

شهریار عدل بی‌تردید باستان‌شناسی بود که میراث فرهنگی ایران به او مدیون است. او با هزینه شخصی در سال‌هایی که میراث فرهنگی اهمیت چندانی نداشت پرونده آثار تاریخی ایران را برای ثبت در فهرست یونسکو تدوین کرد و موجب شد چغازنبیل، نیایشگاه باستانی‌ عیلامی‌ها که حدود هزارو 250 پیش از میلاد بنا شد و بجای مانده از شهر دوراونتاش در خوزستان بود، جهانی شود. تخت‌جمشید در شهرستان مرودشت استان فارس را با مجموعه کاخ‌هایش جهانی کرد و میدان نقش جهان اصفهان را به‌همراه عمارت عالی‌قاپو، مسجد امام، مسجد شیخ لطف‌الله و سردر قیصریه به فهرست میراث تمدنی بشر در یونسکو الصاق کرد.

تحقیقات میدانی باستان‌شناسی دکتر عدل بیشتر بر دوران اسلامی متمرکز بود. او پژوهش در زوزن خراسان، بسطام سمنان، ری و بم به انجام رسانیده یا در دست انجام داشت. تهران، پایتخت 200‌ساله از دیگر تلاش‌­های او و همکار فرانسویش، برنار اورکاد است که به مناسبت دویستمین سالگرد پایتخت‌شدن تهران در سال ۱۹۹۲ از سوی انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران منتشر شد. از دیگر کارهای عدل ثبت نخستین آثار ایران در فهرست میراث جهانی است که مقارن با آشفتگی‌­های روزهای اول انقلاب و با هزینه شخصی او انجام شد. چند ماه پس از وقوع انقلاب، در اردیبهشت سال ۱۳۵۸ او با سفر به مصر اقدام به پیگیری و ثبت میدان نقش جهان اصفهان، معبد چغازنبیل و تخت‌جمشید کرد. پس از آن به مدت ۲۴ سال هیچ اثری از ایران در فهرست میراث جهانی ثبت نشد تا آنکه بار دیگر در اواخر دهه ۷۰ خورشیدی با پیگیری‌­های مدیریت وقت سازمان میراث فرهنگی، دوباره او و جمعی از همکارانش اقدام به تهیه و تدوین پرونده‌های ثبت جهانی کردند و مجموعه تخت‌سلیمان در این فهرست به ثبت رسید. با وقوع زلزله بم در دی‌ماه ۱۳۸۲ نیز عدل در بم حضور یافت و به مدت بیش از یک دهه تحقیقات گسترده­‌ای را درباره این منطقه غنی تاریخی پایه گذارد و ادامه داد.

از جمله تلاش‌های پرهزینه عدل در زمینه تاریخ هنر، علاوه بر تحقیقات و نوشته‌های ارزشمند او درمورد مکاتب نقاشی مینیاتور مغولی، هندی، صفوی و قاجاری، نقش حیاتی او در بازگرداندن نسخه مصور نادر حماسه فردوسی، «نامه پادشاهان»، معروف به شاهنامه طهماسبی با کمک ایرج افشار بود که یکی از گران‌بهاترین نسخه‌های مصور انجام‌شده در دوران سلطنت شاه طهماسب صفوی (۱۵۲۴-۱۵۷۶) است. این اثر ثمره ۲۰ سال تلاش سخت نقاشان و خوش‌نویسان حرفه‌ای آن زمان است. این اثر از ایران به امپراتوری عثمانی و از آنجا به پاریس‌ و از پاریس به آمریکا و در نهایت به ایران بازگردانده شد. همچنین تلاش‌های او در بازگرداندن نقاشی‌های دزدیده‌شده از کاخ گلستان به ایران مورد تقدیر قرار گرفته است.

علایق او طیف گسترده‌ای را شامل می‌شد؛ از مطالعات باستان‌شناسی و تاریخ هنر دوره اسلامی جهان ایرانی، از نقاشی در دوران مغول‌ها در هند و ارتباط آن با مینیاتور ایرانی تا تاریخ عکاسی و فیلم‌سازی و سفالگری یافت‌شده در ری و کاشان تا بررسی‌های مختلف باستان‌شناسی در خراسان بزرگ، ری، کومش (سمنان)، دامغان و فلات گرگان؛ مرمت برج باستانی بسطام، تهیه نقشه‌های دقیق توپوگرافی بناهایی مانند ایوان مسجد قدیمی زوزن در جنوب خراسان، مسجد نه گنبدی بلخ قدیم (افغانستان)، یکی از قدیمی‌ترین مساجد جهان (قرن هشتم). پس از زلزله غم‌انگیز منطقه تاریخی بم (۲۰۰۳)، او تلاش‌های زیادی برای حفاظت از بقایای ارگ باستانی آن (ارگ بم ۵۰۰ سال قبل از میلاد) انجام داد و به روش خود، مطالعه دقیقی انجام داد و با روش مرسوم حفاری‌ها و کاوش‌های مخرب که توسط بیشتر باستان‌شناسان درمورد این گنجینه معماری و هنری بی‌نظیر و ثبت آن در میراث جهانی یونسکو انجام می‌شد، مخالفت کرد.

آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.