گاهی سکوت نجیبانه، بلندترین فریاد است

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

شبکه‌های اجتماعی، میدان اصلی شکل‌گیری افکار عمومی هستند. کیفیت بحث‌ها و گفت‌وگوها در این فضا، بازتابی از بلوغ فرهنگی یک ملت است و لابد آینده سیاسی و اجتماعی آن را نیز رقم می‌زند. فضای مجازی ایران، با همه پیچیدگی‌ها، فرصت‌ها و تهدیدهایش، در سال‌های اخیر بیش از آنکه محمل تبادل اندیشه باشد، به میدان نزاع‌های پرهیاهو، سوءظن‌های بیمارگون، هیجانات خام و جدل‌های بی‌حاصل تبدیل شده‌ است.

کیفیت گفت‌وگو در این فضا، معیاری برای سنجش بلوغ فرهنگی و نشانه‌ای از ظرفیت جامعه برای همزیستی مسالمت‌آمیز است. با این‌ حال در فضای مجازی ایران، نزاکت گفت‌وگو به‌تدریج جای خود را به واکنش‌های غریزی، جدل‌های بی‌حاصل و داوری‌های شتاب‌زده داده است. حال در میانه این گرداب هیاهو و سوءظن، چگونه می‌توان نقشه راهی برای یک گفت‌وگوی نجیبانه ترسیم کرد که هم امکان شنیدن را فراهم کند و هم امکان فهمیدن را؟

ما نه با کمبود قانون مواجهیم و نه با فقدان نظارت، آنچه نداریم، فرهنگ گفت‌وگو و فضیلت بحث است. به‌جای ارتقای سطح تفکر عمومی و یاد‌دادن آداب بحث و استدلال، پیوسته به سمت محدودسازی، فیلتر، قانون‌گذاری و حذف پیش ‌رفته‌ایم. شاید یادآوری آداب مباحثه و ادب اختلاف، عجیب یا حتی لوکس به‌ نظر برسد، اما چه بخواهیم چه نه، شیوه‌ سخن‌گفتن ما با یکدیگر، آیینه‌ای از کیفیت زیست جمعی‌مان است.

برپایه دیدگاه‌های لوئیس وُون، استاد فلسفه و نویسنده کتاب درخشان «فلسفه‌نگاری: راهنمای خواندن و نوشتن جستارهای فلسفی»، اگر قصد داریم در شبکه‌های اجتماعی وارد گفت‌وگویی واقعی، صادقانه و مؤثر شویم، باید پیش از همه‌ از یک سوء‌تفاهم بنیادین بپرهیزیم: بحث، میدان زورآزمایی یا پیروزی و شکست نیست. اگر کسی به گفت‌وگو وارد می‌شود تا فقط دیگران را تحقیر کند، خشمش را خالی کند یا با برچسب‌های شتاب‌زده، مخاطب را حذف کند، آنچه شکل می‌گیرد، گفت‌وگو نیست، بلکه زوال اخلاق ارتباطی است.

در برخورد با کسانی که اهل انصاف نیستند یا با هیجان و عصبانیت وارد بحث می‌شوند، اولین توصیه وون بسیار ساده ولی مهم است: «کنار بکشید». بحث‌کردن با این افراد بیشتر از آنکه کمکی کند، وقت‌گیر و خسته‌کننده است. گفت‌وگوی اخلاقی فقط وقتی ممکن است که هر دو طرف واقعا بخواهند گفت‌وگو کنند. پرهیز از تمسخر، توهین و حمله شخصی، اولین شرط این نوع گفت‌وگوست. حتی اگر به نتیجه مشترکی نرسیم، همین که حرف هم را بهتر بفهمیم، ارزش بزرگی دارد. هدف از گفت‌وگو نباید قانع‌کردن طرف مقابل باشد. اگر گفت‌وگو به نیت قانع‌کردن آغاز شود، خیلی زود حس برد و باخت ایجاد می‌کند و همین، فضا را به مناقشه می‌کشاند. هرکس می‌تواند نظر خودش را بگوید، اما هدف اصلی باید صرفا بیان دیدگاه باشد؛ قضاوت و نتیجه‌گیری را باید به مخاطب و دیگران واگذار کرد. یکی از تمرین‌های مهم در گفت‌وگو، درک دقیق و همدلانه‌ طرف مقابل است. این تمرین، راه را برای پاسخ دقیق‌تر می‌گشاید و البته نشان‌دهنده‌ بلوغ فکری ماست. اگر دیدیم نقدی بر ما وارد است، از آن استقبال کنیم که پذیرش ایراد، نشانه‌ ضعف نیست؛ نشانه‌ قدرت استدلال و شجاعت اخلاقی است.

دیگر آموزه کلیدی وُون، خودداری از خشونت و پرخاش است. هرچند دشوار اما اگر خشم خود را در گفت‌وگو مهار نکنیم، به‌جای اقامه استدلال، ناگزیر از ناسزا و پاسخ‌های تُند می‌شویم. این واکنش زنجیره‌ای، چنان‌که تجربه‌ میلیون‌ها گفت‌وگوی بی‌سرانجام در فضای مجازی نشان داده، فقط به تقابل بیشتر می‌انجامد.

مسئله‌ دیگر، دانستن حد نادانی خویش است. گاه در میانه‌ بحث درمی‌یابیم که اطلاعات کافی نداریم، اما از ترس تحقیر یا برای حفظ آبرو، همچنان بر موضع نادرست پافشاری می‌کنیم. وُون توصیه می‌کند که این وضعیت را با شهامت بشناسیم و بپذیریم. تأخیر در ورود به بحث، به‌مراتب خردمندانه‌تر از درافتادن بی‌دانش در میدان استدلال است.

از دیگر تأملات ارزشمند این نویسنده‌، توجه به محدودیت‌های پلتفرم است، به‌ویژه در پلتفرم‌هایی چون توییتر یا اکس که با محدودیت تعداد کاراکتر، مجال بیان دقیق مفاهیم پیچیده را از ما می‌گیرند. در چنین فضاهایی، بحث‌های عمیق و تفصیلی، اغلب بی‌نتیجه و شاید حتی زیان‌بار‌ند؛ چرا‌که ایجاز اجباری، گاه به تحریف، سوءتفاهم یا حتی برانگیختن خصومت می‌انجامد.

وُون به ما یادآوری می‌کند که بحث خوب‌ صرفا جدل بر سر نظرات نیست، بلکه نوعی هنر زیستن در کنار دیگری‌، هنر شنیدن با حوصله، فهمیدن با همدلی، نقدکردن با انصاف، پاسخ‌گفتن با دقت‌ و در عین حال‌ حفظ حرمت انسان است، حتی وقتی با او موافق نیستیم. گفت‌وگوی خوب، تمرینی است برای بلوغ اخلاقی و عقلانی ما. در جهانی که خشم، شتاب‌زدگی و سطحی‌نگری بر گفتمان‌ها چیره شده، بیش از هر زمان دیگر به آموختن این هنر نیاز داریم؛ هنر دشوار اما شریف سخن‌گفتن بی‌خصومت، مخالفت بی‌خشونت‌ و اندیشیدن بدون حذف دیگری. اگر بخواهیم فضای مجازی را از سراشیب بی‌اعتمادی و اضطراب نجات دهیم، بیش از قانون‌گذاری و فیلترینگ، نیازمند آموزش تفکر انتقادی، مدنیت گفت‌وگو و تربیت اخلاقی هستیم.

شاید روزی شبکه‌های اجتماعی ما به‌جای میدان تیر، به باغی بدل شوند که در آن اختلاف دیدگاه، همچون گل‌های رنگارنگ، زیبایی تنوع را بیافریند؛ جایی که حتی در مخالفت، عطر احترام جاری باشد و سایه درخت‌های دانایی، مجال آرام‌گرفتن گفت‌وگو را فراهم کند. رسیدن به چنین روزی، نه معجزه قانون‌گذاری است و نه نتیجه فیلترینگ، بلکه ثمره پرورش نسلی است که می‌داند در جهان پرهیاهوی دیجیتال، گاهی نجیبانه سکوت‌کردن، بلندترین فریاد انسانیت است.