دیپلماسی علمی، راهی برای غلبه بر چالش‌های جهانی

علی طهایی-عضو هیئت‌علمی دانشگاه خوارزمی:‌ هدف ابتکار دیپلماسی علمی این است که به فارغ‌التحصیلان دانشگاهی کمک کند تا زمینه جهانی و ارزش کار خود را بهتر درک کنند، بنابراین آنها را قادر می‌کند تا به‌طور مؤثرتری با رشته تخصصی خود، در سطوح بین‌المللی کار کنند. اصطلاح اختصاری دیپلماسی علمی (Science Diplomacy) شامل فعالیت‌های گسترده‌ای است که علم و فناوری را با امور بین‌المللی مرتبط می‌کند. در حقیقت، دیپلماسی علمی استفاده از همکاری‌های علمی بین کشورها برای رسیدگی به مشکلات مشترک و ایجاد مشارکت‌های سازنده بین‌المللی است. دیپلماسی علمی به‌طور گسترده به‌عنوان مجموعه‌ای از شیوه‌ها درک می‌شود که در تقاطع این دو حوزه قرار دارند. این شیوه‌ها می‌توانند به مقابله با چالش‌های جهانی، ارتقای درک و افزایش نفوذ و رفاه عمومی کمک کنند. دیپلماسی علم به سه پدیده تقسیم شده است: علم برای دیپلماسی، استفاده از علم برای پیشبرد اهداف دیپلماتیک و دیپلماسی برای علم. استفاده از اقدامات دیپلماتیک برای پیشبرد پیشرفت علمی و فناوری و علم در دیپلماسی باعث دخالت مستقیم علم یا بازیگران علمی در فرایندهای دیپلماتیک می‌شود. برنامه دیپلماسی علمی اتحادیه اروپا که البته در برخی کشورهای در‌حال‌توسعه دیگر نیز دنبال می‌شود، با هدف توسعه پایدار، حفظ و سازماندهی پروژه‌های تحقیقاتی مشترک، مشاوره سیاست‌گذاری، ظرفیت‌سازی و فعالیت‌های آموزشی در موضوع دیپلماسی علمی بسیار فعال است که از تجربه آن می‌توان در بسیاری از زمینه‌ها استفاده کرد.

با توجه به نیاز به بهداشت جهانی و محیط زیست سالم، مجموعه سمینارهایی می‌تواند برنامه‌ریزی شود که چشم‌انداز فعلی مسائل، برنامه‌ها و سازمان‌های مرتبط با دیپلماسی علمی را در نظر بگیرد. اهداف این دوره‌ها باید کمک به فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در ابتدای زندگی حرفه‌ای‌شان باشد. الف- به‌طور سیستماتیک در مورد پتانسیل جهانی کار خود، ازجمله پیامدهای اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی فکر کنند. ب- با افراد، شبکه‌ها و منابع موجود برای همکاری علمی، ازجمله برای کشورهایی که همکاری با آنها ممکن است به‌ویژه دشوار باشد، آشنا شوند. همه‌گیری کووید و تغییرات آب‌وهوایی نمونه‌ای از محوریت علم و فناوری در رفاه جهانی و روابط بین کشورها و مذاکرات و سیاست‌های بین‌المللی است که نقش مؤثری در سیاست‌های بین‌المللی دارد.

کووید که دغدغه‌های بسیاری را برای کل جهان به‌ وجود آورد، چهره ملموسی از دیپلماسی علمی را نشان داد. برای مثال، عملیات شبکه‌های بین‌المللی برای ارائه داده‌های قابل اعتماد و به‌موقع، ارزیابی ریسک و مشاوره به دولت‌ها در مورد تهدیدات فراملی و همکاری بین‌المللی برای کاهش چنین تهدیداتی در آن وجود دارد. کووید بسیاری از مردم را با وعده‌ها و خطرات سازمان‌های بین‌المللی درگیر در دیپلماسی علمی مانند سازمان بهداشت جهانی آشنا کرده است. همچنین در مورد همه‌گیری کووید، همکاری بین تک‌تک دانشمندان و بخش‌های دولتی و خصوصی تا حدی خوب بود، ولی کماکان نقدهایی هم بر آن وارد است. با این وجود، جامعه بین‌المللی، مانند سازمان بهداشت جهانی، به سرعت به وضعیت اضطراری در حال تحول واکنش نشان نداد؛ زیرا مقررات بین‌المللی بهداشت قدیمی و اصلاح آن دشوار بود. بنابراین در آینده نزدیک، یک معاهده جدید فراگیر باید پیشنهاد شود که شامل روند اشتراک اطلاعات، وضعیت اشتراک‌گذاری توالی ژنوم، بازرسی‌های مداوم و پیشرفت‌های واکسن و درمانی در سراسر جهان است.

این امر بشریت را در مورد قدرت بالقوه بیماری‌های عفونی به‌عنوان سلاح‌های بیولوژیکی و اختلال در توسعه جهانی آگاه کرده است. گزارش‌های هیئت بین‌دولتی تغییرات اقلیمی، پتانسیل و مشکلات گروه‌هایی از کارشناسان متخصص را نشان می‌دهد که حقیقت علمی را به مسئولان امر گوشزد می‌کنند تا بتوانند تصمیمات صحیح یا حداقل کم‌اشتباه را اتخاذ کنند.

موضوع دیگر قابل بحث، علم مورد نیاز برای مقابله با تغییرات آب‌وهوایی است که تاکنون، تا حد زیاد و قابل قبولی ارائه نشده است. رویکرد مناسبی روی جنبه‌های فنی‌تر تغییرات آب‌وهوایی مشاهده می‌شود، اما هنوز تمرکز زیادی روی متقاعد‌کردن جوامع برای انجام فوری ارزیابی‌های ریسک در جهان وجود ندارد. به همین دلیل، مشارکت در تحقیقات بین‌رشته‌ای برای استفاده از دانشی که همه ما در مورد چگونگی کاهش گرمایش زمین و انتشار گازهای مضر گلخانه‌ای داریم و مشارکت آن در کلیه جوامع، در اقصی‌نقاط جهان، ضروری به نظر می‌رسد. نیکولاس استرن، اقتصاددان برجسته بانک جهانی در سال ۲۰۰۶ اظهار کرد تغییرات آب‌وهوایی توانسته بر رشد اقتصادی تأثیر بگذارد؛ به نحوی که می‌تواند تا یک‌پنجم اقتصاد آن را دچار ورشکستگی کند مگر آنکه یک اقدام کارآمد نسبت به آن اتخاذ شود که نیاز به اجماع و همکاری علمی جهانی در این زمینه دارد.

روایات قابل مقایسه‌ای را می‌توان برای سایر موضوعات عمده با ابعاد علمی قوی مانند از دست دادن تنوع زیستی، حفاظت از میراث فرهنگی و تکامل و استفاده صحیح از اینترنت ارائه کرد. درحالی‌که کووید اهمیت کانال‌های باز ارتباطی در سراسر جهان را در میان دانشمندان، پزشکان شاغل و در میان مشاوران علمی دولت‌ها نشان داده است، همچنین آسیب‌پذیری‌های مرتبط با جهل، اعتماد بیش از حد و وجود اطلاعات نادرست را نیز نمایان کرده است. پیچیدگی دنیای واقعی، ازجمله عقلانیت‌های متکثری را که در جوامع بشری وجود و ادامه دارد، نشان داده است. در همین حال، اینترنت و سایر نوآوری‌های فناوری اطلاعات ظرفیت و تمایل برای همکاری‌های علمی جهانی را که اغلب مبتنی بر دسترسی آزاد و شفافیت است، به‌شدت افزایش داده‌اند، اما ممکن است نوسانات دانش و رفتارها را با نتایج شگفت‌آوری نیز گسترش دهند و به نوبه خود بر عملکرد دیپلماسی و علوم در همه عرصه‌ها تأثیر بگذارند. البته برای نیل به این اهداف، بهتر است دوره‌های تخصصی دیپلماسی علم و فناوری تدوین و اجرائی شود، در این دوره‌ها، باید چارچوب‌هایی را برای تفکر در مورد دیپلماسی علمی ارائه داد و برخی از تاریخچه آن، ازجمله نحوه ارتباط آن با دانشگاه‌های خارج از کشور و تعریف پروژه‌های مشترک بین‌المللی به اشتراک گذاشته شود. باید بررسی شود که چگونه دیپلماسی علمی می‌تواند برای طیف وسیعی از مسائل و دغدغه‌های جامعه مهم باشد، ازجمله اینکه چه کسی و با چه تخصصی، علم، جنگ، فعالیت محیط زیستی و هنر را انجام می‌دهد. در این دوره‌ها چالش‌های دیپلماسی علم باید بررسی و موشکافی شود، ازجمله ابتکارات ملموس برای رسیدگی به نیازها و اهداف در حال تغییر و اتکای بیش از حد به مدل‌های رفتار منطقی در شرایط متفاوت مطرح شود.