میثم معصومی از چرایی ترجمه کتاب «ساخت مسکن: نظریه نوین در قرن بیستم با تأکید بر تجربیات ژاپن» می‌گوید
چکیده‌ای از تجربه بشر برای ساخت خانه‌ای ارزان و باکیفیت
در زمانی که بحران مسکن به یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های دولت‌ها، شهروندان و سیاست‌گذاران بدل شده، بازخوانی نظریه‌ها و تجربه‌های تاریخی در حوزه ساخت و طراحی مسکن، ضرورتی انکارناپذیر یافته است. کتاب «ساخت مسکن: نظریه نوین در قرن بیستم با تأکید بر تجربیات ژاپن» نوشته پروفسور شوایچی ماتسومورا، استاد دانشگاه توکیو و رئیس فعلی دانشگاه هنر کوبه، از‌جمله آثاری است که با نگاهی تحلیلی و آسیب‌شناسانه به معرفی تلاش‌های نظری و عملی در حوزه ساخت مسکن در نقاط مختلف جهان می‌پردازد.
در زمانی که بحران مسکن به یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های دولت‌ها، شهروندان و سیاست‌گذاران بدل شده، بازخوانی نظریه‌ها و تجربه‌های تاریخی در حوزه ساخت و طراحی مسکن، ضرورتی انکارناپذیر یافته است. کتاب «ساخت مسکن: نظریه نوین در قرن بیستم با تأکید بر تجربیات ژاپن» نوشته پروفسور شوایچی ماتسومورا، استاد دانشگاه توکیو و رئیس فعلی دانشگاه هنر کوبه، از‌جمله آثاری است که با نگاهی تحلیلی و آسیب‌شناسانه به معرفی تلاش‌های نظری و عملی در حوزه ساخت مسکن در نقاط مختلف جهان می‌پردازد. این کتاب با تمرکز بر تجربه ژاپن در دوران پس از انقلاب صنعتی، روایتگر چالش‌ها، راهکارها و سرنوشت پروژه‌هایی است که هدف آنها ارائه راه‌حل‌هایی برای ساخت خانه‌هایی ارزان‌تر و باکیفیت‌تر بوده است.
میثم معصومی، مترجم این اثر، در گفت‌وگویی مفصل از انگیزه‌هایش برای انتخاب این کتاب می‌گوید؛ از تمایل به پرداختن به حوزه‌ای کمتر دیده‌شده در معماری -یعنی «نظریه ساخت»- گرفته تا تلاقی این بحث با شرایط امروز ایران در میانه انقلاب دیجیتال. او تأکید می‌کند که این کتاب برخلاف اغلب آثار نظری حوزه معماری، نه درباره فلسفه شکل‌گیری فرم و فضا، بلکه درباره چرایی روش‌های ساخت است؛ درباره انسان‌هایی که خواستند معماری را از لوکس‌سازی برای اقلیت ثروتمند به مسکن‌سازی برای اکثریت تبدیل کنند. از تجربه خانه‌های محقر اما زنده در حاشیه آمریکا تا پروژه‌های کلان ناموفق مدرنیستی، از ایده‌های معماران مانند لوکوربوزیه تا نظریه‌های مشارکتی هابراکن و از موفقیت شرکت‌های پیش‌ساخته ژاپنی تا شکست پروژه‌های صنعتی‌شده بدون شناخت بستر اجتماعی، این کتاب نمایی وسیع از تلاش‌ها و آزمون و خطاهایی ارائه می‌دهد که در آنها تکنولوژی، فرهنگ، اقتصاد، سلیقه و حتی سیاست دست به دست هم داده‌اند تا شکل و سرنوشت خانه‌ای را تعیین کنند که قرار است مأمن میلیون‌ها انسان باشد. به گفته معصومی، «ساخت مسکن» نه کتابی صرفا فنی برای مهندسان است، نه اثری صرفا نظری برای معماران، بلکه پیشنهادی صریح برای هرکسی است که می‌خواهد نسبت به امکان ساخت خانه‌هایی باکیفیت و در عین حال در دسترس برای عموم جامعه، نگاهی واقع‌بینانه و تاریخی داشته باشد.
چرا سراغ این کتاب رفتید و لطفا کمی راجع به کتاب توضیح دهید؟
وقتی صحبت از نظریه در حوزه معماری می‌شود، در مورد معماری کتب متعددی وجود دارد. اکثر این کتاب‌ها به دنبال بیان فلسفه فکری طراحان درباره چگونگی شکل‌گیری فضا هستند و کمتر به چرایی انتخاب روش ساخت پرداخته‌اند. این کتاب‌ها اکثرا به ترویج نظریات و افکاری می‌پردازند که هرچند در راستای ارتقای کیفیت زیست و غنای فرهنگی و اجتماعی هستند، ولی در عمل در ساختمان‌های لوکس و گران‌قیمت کاربرد دارند و نه در ساختمان‌های معمولی که اکثریت قریب به اتفاق شهروندان در آنها زندگی می‌کنند.
در حالی که انقلاب صنعتی و توسعه شبکه ارتباطی، فرصتی برای ابداع و نشر روش‌های مختلف ساخت را فراهم کردند و دست انسان در انتخاب روش‌های مختلف ساخت باز شد. به روش‌ها و ابزار مختلف، گزینه‌های متعددی پیش‌روی انسان قرار گرفت تا با کمک آن ساختمان بسازد. این اتفاق هم می‌توانست نوعی سردرگمی با خود بیاورد و هم پتانسیل‌های مختلفی با خود همراه داشت. یکی از این پتانسیل‌ها این بود که ما بتوانیم خانه‌های ارزان‌تر و باکیفیت‌تری بسازیم. در راستای تحقق این امر افراد متعددی تلاش‌های متفاوت و زیادی انجام داده‌اند تا از این امکان برای خلق ساختمان و به‌خصوص خانه‌های باکیفیت و ارزان برای عموم جامعه استفاده کنند، تلاشی که کمتر در مراکز آکادمیک معماری به آنها پرداخته می‌شود.
این کتاب سعی کرده بخش عمده‌ای از این تلاش‌ها را به‌طور مشخص در حوزه معماری مسکن معرفی کند که چه افرادی، با چه روشی، چه تلاش‌هایی کرده‌اند و نتیجه کارشان چه شد. چقدر موفق بوده‌اند و اگر موفق نبوده‌اند، چرا. این کتاب با نیم‌نگاهی آسیب‌شناسانه سرنوشت هر‌کدام از این تلاش‌ها و نتیجه آنها را در معرض قضاوت مخاطب قرار داده است. به‌طور خلاصه در کتاب نظریه‌های ساخت مسکن، نظریه‌های مختلفی در ارتباط با نحوه ساخت، نحوه استفاده از مصالح نوین و... معرفی شده است.
این کتاب، نگاه متفاوتی به بحث‌های نظری در حوزه معماری دارد. این نگاه متفاوت انگیزه‌ای شد تا من دست به ترجمه این کتاب بزنم. بنابراین دلیل اولی که موجب شد من سراغ این کتاب بروم، این بود که به موضوعی مهم ولی کمتر پرداخته‌شده یعنی نظریات اندیشمندان حوزه معماری و ساختمان در موضوع خاص ساخت توجه کرده بود.
دوم اینکه کتاب درخصوص موضوع بسیار مهم و مبتلابه جامعه امروز ما یعنی مسکن و چگونگی تأمین مسکن ارزان از منظر روش ساخت، تجربیات مختلف را معرفی کرده است. در نهایت از این نظر تصمیم به ترجمه این کتاب گرفته شد؛ چون به نظر می‌رسد ما در حال حاضر در شرایطی مشابه با آنچه انقلاب صنعتی اتفاق افتاد، قرار داریم. از این‌رو مرور تجربه گذشته می‌تواند چراغ راه خوبی برای انتخاب مسیر آینده باشد؛ چراکه انقلاب دیجیتال و هوش مصنوعی که در حال حاضر در حال وقوع است، تحولی مشابه آنچه را انقلاب صنعتی در حوزه معماری و ساختمان ایجاد کرد، به همراه خواهد داشت. از این‌رو شناخت تجربیات و نحوه مواجهه متفکران معماری با امکاناتی که انقلاب صنعتی فراهم کرد، می‌تواند چراغ راهی باشد برای متفکرانی که امروز می‌خواهند از قابلیت‌هایی که انقلاب هوش مصنوعی فراهم کرده است، برای حل مشکل مسکن استفاده کنند.
ترجمه چقدر زمان برد؟
ترجمه کتاب حدودا یک سال زمان برد ولی سر موضوع حق مؤلف با چالش جدی مواجه شدیم. از یک طرف در ایران الزامی برای رعایت حق مؤلف خارجی وجود ندارد. از طرف دیگر ناشران ژاپنی سخت‌ترین استانداردهای مرتبط با کپی‌رایت را رعایت می‌کنند و چون برای من به دلایل اخلاقی رعایت کپی‌رایت بسیار مهم است، به راحتی نتوانستم زمینه انتشار کتاب را فراهم کنم و چندسالی انتشارش به تعویق افتاد تا اینکه توانستیم به کمک «انتشارات شرق» رضایت مؤلف را جلب کرده و کتاب را منتشر کنیم.
لطفا نویسنده و ویراستار کتاب را معرفی کنید.
کتاب نوشته آقای شوایچی ماتسومورا (Shuichi Matsumura) است، ایشان در حال حاضر استاد دانشگاه توکیو و رئیس دانشگاه هنر کوبه هستند. پروفسور ماتسومورا که از پژوهشگران درجه‌یک در حوزه روش ساخت در معماری هستند، در زمان فعالیت در دانشگاه توکیو این کتاب را به عنوان چکیده 30 سال فعالیت پژوهشی خود در حوزه ساخت منتشر کردند.
درخصوص ویراستار کتاب، به دلیل اینکه کتاب به زبان ژاپنی است و ما در ایران نداریم دوستانی که در حوزه معماری به این زبان مسلط باشند، درخصوص محتوا و ویرایش علمی نتوانستیم از کمک متخصصان استفاده کنیم.
آیا می‌توان از محتوای کتاب برای حوزه ساخت در ایران استفاده کرد؟
ببینید این کتاب به بررسی تکنیکال روش‌های ساخت مسکن نپرداخته است. یعنی این کتاب برای کسی که می‌خواهد با مطالعه آن روش ساختی را یاد بگیرد و عین به عین اجرا کند، مفید نیست. بلکه به ایده، اهداف و رویکرد افراد مختلف که روش‌های مختلف ساخت را ابداع کردند، پرداخته و میزان موفقیت هر یک از این تجربیات را ارزیابی کرده است. با مطالعه این کتاب متوجه می‌شویم چه نظریات یا چه نوع ایده‌هایی موفق بودند و دلایل ناموفق‌بودن دیگران چه بوده است. با مطالعه این کتاب از تجربه دیگران می‌آموزیم که موفقیت یا عدم موفقیت نظریه ساخت فقط تابعی از تکنولوژی به‌کار‌رفته در ساخت و ماهیت تکنیکال آن نیست، بلکه به مجموعه عوامل اجتماعی فرهنگی بستری که آن تکنولوژی در آن مورد استفاده قرار می‌گیرد نیز مرتبط است.
این کتاب به ما چکیده‌ای از مجموعه تجربیاتی از اروپا، آمریکا تا شرق دور، ژاپن و میزان موفقیت یا عدم موفقیت آنها در میزان استفاده از صنعت و ارتقای کیفیت و کاهش قیمت مسکن می‌دهد.
کتاب به ما کمک می‌کند تا واقع‌گرایانه‌تر نسبت به قابلیت‌های صنعت در کنترل قیمت آشنا شویم و به بررسی تجربیات کشورهای دیگر می‌پردازد و در نهایت دریچه‌ای به روی ما باز می‌کند که روش ساخت فقط یک بحث تکنیکال نیست، بحث اجتماعی هم هست. ملاحظات اجتماعی خاص خود را دارد و در کنار بحث‌های تکنیکال باید به ملاحظات اجتماعی نیز توجه کرد. این کتاب می‌تواند دید ما را به روش‌های ساخت حوزه مسکن باز کند و نگاه جامع‌تری نسبت به امر طراحی روش ساخت مسکن داشته باشیم تا بتوانیم تصمیماتی با خطای کمتر بگیریم.
لطفا در مورد نکات اجتماعی که کتاب مدنظر قرار می‌دهد، اشاراتی بفرمایید.
البته این کتاب توسط یک متخصص معماری نگاشته شده است و مسلما یک نگاه جامعه‌شناختی نیست ولی تقریبا اکثر تجربیاتی که کتاب معرفی کرده و دلایل موفقیت یا عدم موفقیت آنها را در یک بستر اجتماعی فرهنگی ارزیابی کرده است.
این کتاب مثال‌های متعددی از نظریه‌های ساخت مسکن مبتنی بر آخرین تکنولوژی‌ها و دانش روز، اصول معماری عملکردگرا حتی مبتنی بر سرمایه کلان ملی را معرفی می‌کند که هرچند سرپناهی برای ساکنان فراهم کردند و هرگز تبدیل به محیط مسکونی مطلوب نشدند، ولی در مقابل تجربه‌ای از آمریکا معرفی می‌کند که در آن به‌صورت بسیار سازمان‌یافته و سیستماتیک شبیه روش خط تولید خودروی فورد برای شهرکی بسیار ارزان‌قیمت و با روش ساختی شبیه روش متداول محلی معرفی می‌کند.اگرچه روش ساخت آن خیلی مکانیزه نبود و خانه‌ها آن‌قدر کوچک و محقر بودند که مطبوعات آن زمان از آنها به عنوان لانه خرگوش یاد کرده و نقد کردند، ولی به واسطه تحقیقاتی که درخصوص این شهرک انجام شده است، به ما می‌گوید به دلیل اینکه در طراحی اولیه این شهرک به ساکنان اجازه شخصی‌سازی و توسعه اندک خانه‌ها از یک طرف و شبکه اجتماعی و محلی که در آنجا ایجاد شده، داده شد، این شهرک امروز هم بعد از چند دهه از ساخت یک محله مسکونی بسیار سرزنده و پویاست.
یا مثلا نظریه معمار هلندی هابراکن (N. John Habraken) درخصوص تفکیک سازه را معرفی می‌کند تا بستری برای مشارکت بیشتر ساکنان در طراحی و ساخت فضای مسکونی خود فراهم کند.
یا وقتی درخصوص نقش پدر مکتب مدرنیسم در معماری لوکوربوزیه (Le Corbusier) در ترویج سازه بتن‌آرمه در سرتاسر جهان صحبت می‌کند، به توجه لوکوربزیه به ارائه تصویر ساده و قابل درک برای همه از قابلیت‌های سازه و روش ساخت ساده و مبتنی بر توانایی‌های محلی اشاره می‌کند. در تحلیل موفقیت‌ها و شکست‌های شرکت بزرگ خانه‌های پیش‌ساخته ژاپن هم نقطه شروع موفقیت آنها را از زمانی می‌داند که آنها با مطالعه بازار سعی می‌کنند ویژگی‌ها و نیازهای بازار هدف را شناسایی و براساس آن محصولات خود را تولید و عرضه کنند.
وجود چنین مثال‌هایی در این کتاب به تدریج این ذهنیت را در مخاطب تقویت می‌کند که شرط لازم برای موفقیت یک روش ساختمانی، هماهنگی و همخوانی آن با شرایط اجتماعی حاکم بر جامعه‌ای است که قرار است با آن روش ساخت‌وساز صورت بگیرد.
لطفا بفرمایید مخاطب کتاب چه کسانی هستند؟
کسانی که به بحث مسکن به‌صورت عام علاقه‌مند هستند از هر نوع نگرشی، کتاب می‌تواند برایشان مفید باشد.
کتاب زبان ساده‌ای دارد و خیلی فنی نیست. علاوه بر آن دریچه جدیدی باز می‌کند که زمانی که به روش ساخت به مسکن نگاه می‌کنید، می‌توانید بررسی کنید که چه توانایی‌ها و چه محدودیت‌هایی وجود دارد. کتاب توانسته این امر را تا حدود زیادی برای ما باز کند. به همین دلایل چه کسانی که از حوزه اجتماعی یا سیاست‌گذاری یا ساخت یا اقتصادی به مسکن نگاه می‌کنند و چه آنها که در حوزه طراحی مسکن هستند، با مطالعه این کتاب می‌توانند نگاه نسبتا متفاوت‌تری را نسبت به قابلیت‌های این کتاب پیدا کنند که می‌تواند در مسیر آتی آنها نقش مؤثری ایفا کند.
اگر خودتان بخواهید در حد یک جمله کتاب را تعریف کنید، چه می‌گویید؟
این کتاب تجربیات متعدد در حوزه ساخت مسکن را تجزیه و تحلیل کرده و چکیده‌ای است از تجربیات بشر در 150 سال اخیر در حوزه ساخت مسکن.
