تقوایی در سینمای ایران حضور مهم و مؤثری داشته است

اولین نشست تخصصی «کتاب و سینما» با عنوان «اقتباس معکوس؛ اقتباس کتاب از سینما» با حضور هارون یشایایی، تهیه‌کننده پیش‌کسوت سینما، مازیار فکری‌ارشاد، منتقد سینما و مهرزاد دانش، منتقد سینما و مدیر نشست در سالن سرای هنرگان نمایشگاه بین‌المللی کتاب برگزار شد.

مهرزاد دانش که مدیریت نشست را بر عهده داشت، در ابتدا گفت: امسال سازمان سینمایی در نمایشگاه کتاب سلسله نشست‌هایی را ذیل موضوعات مرتبط با «کتاب و سینما» برگزار خواهد کرد که در جلسه اول آن به بحث مهم اقتباس می‌پردازیم و تلاش می‌کنیم تا از زاویه جدیدی به موضوع اقتباس نگاه کنیم.

دانش ادامه داد: در بحث اقتباس معمولا عمده توجه ما معطوف به این مسئله است که فیلم‌های سینمایی چگونه از کتاب‌ها و رمان‌ها متأثر شده‌اند، اما در این نشست به صورت وارونه به این موضوع می‌پردازیم و بررسی خواهیم کرد که ادبیات چه استفاده‌ای از دنیای سینما کرده است؛ زیرا بررسی‌ها نشان می‌دهد سینما تأثیرات بسیاری در شیوه نگارش داستان‌ها از خود بر جای گذاشته است.

دانش درباره حضور هارون یشایایی، تهیه‌کننده «ناخدا خورشید» نیز گفت: آقای یشایایی را عموما به عنوان تهیه‌کننده می‌شناسیم و کمتر کسی است که بداند او در حوزه ادبیات داستانی نیز آثاری را در کارنامه خود دارد. «ناخدا خورشید»، «جایزه»، «هامون» و چند فیلم دیگر او ازجمله آثار مطرح سینمای ایران هستند که رد پررنگی از اقتباس در آنها به چشم می‌خورد.

در ادامه هارون یشایایی، نویسنده و تهیه‌کننده سینما گفت: آنچه به‌طور کلی درباره سینمای ایران می‌توان عنوان کرد، این است که این هنر، بخش مهم و مؤثری از فرهنگ و ادبیات کشور را در صد سال اخیر شکل داده است. سینما به‌طور کلی عمر صد‌وچند ساله‌ای دارد و از مدت‌ها پیش ارتباط میان ادبیات و سینما شکل گرفته است.

او با بیان اینکه هیچ سوژه و فکری را درباره سینما نمی‌شود خارج از حوزه ادبیات فارسی مطرح کرد، افزود: وسعت قصه‌های فارسی دارای گستردگی بسیار زیادی است و نسبت به کشورهای منطقه، از دارایی‌های فراوانی در این خصوص برخوردار هستیم. هیچ جشنواره جهانی وجود ندارد که در آن هنرمندان ایرانی حاضر نباشند یا صحبت از هنر ایرانی در آن جریان نداشته باشد. سینمای ایران در طول تاریخ همواره معرف تفکر ایرانی بوده و هنوز هم دارای همین خاصیت است.

تهیه‌کننده «اجاره‌نشین‌ها» درباره نسبت ادبیات و سینما خاطرنشان کرد: ادبیات فارسی و فرهنگ برخاسته از آن بر سینمای ایران مسلط است. بدون شناخت دایره نفوذ ادبیات فارسی بین توده‌های مردم نمی‌توان سینما را شناخت. خوشبختانه سینما از ادبیات کشور غافل نبوده و همواره تلاش کرده به آن نزدیک شود.

سپس مهرزاد دانش درباره «اقتباس معکوس» گفت: اقتباس معکوس شامل تأثیر سینما بر ادبیات است. فیلم‌هایی وجود دارند که برخی در کشورهای دیگر تلاش کرده‌اند تا برخلاف جریان اصلی، داستان‌هایی را مطابق آن بنویسند. البته به نظر می‌رسد نگاه تجاری بر این مسئله نیز حاکم باشد. اما سؤال این است که تکنیک‌های سینمایی چه تأثیراتی بر گونه نوشتاری این رمان‌ها گذاشته‌اند.

در ادامه نشست مازیار فکری‌ارشاد، منتقد سینما نیز گفت: اوایل دهه 60 فیلمی هندی به نام «قانون» از تلویزیون پخش شد. چند ماه بعد کتابی جیبی با عکس آمیتا باچان منتشر شد و اولین مواجهه من با اقتباس معکوس در آنجا بود. جنگ ستارگان یک و قسمت آخر این مجموعه نیز بر اساس فیلم‌ها نوشته شده‌اند و هدف از انتشار آنها، نوعی رویکرد تجاری بود.

او ادامه داد: بعدها که با سینما و ادبیات بیشتر آشنا شدم، پی‌ بردم که موضوع اقتباس معکوس یک جریان کاملا جدی است. برای مثال رمان‌هایی که بعد از سه‌گانه «بتمن» از آن اقتباس شد، قصه را ادامه داده و برخی از شخصیت‌ها در آن پرورش پیدا کردند. مسیر جریان اقتباس معکوس از دهه 90 میلادی صورتی جدی‌تر پیدا کرد و باعث شد تا دنباله‌های یک فیلم از کیفیت بالاتری برخوردار باشند و بسیاری از استودیوها در کنار اقلام تبلیغاتی، کتاب‌هایی را بر مبنای فیلم منتشر کنند. برای مثال، اثری که از روی فیلم «ماتریکس»  به صورت معکوس اقتباس شده، یک اثر قابل قبول است.

این منتقد سینما بیان کرد: «ادیسه فضایی» نیز از روی فیلم کوبریک نوشته شده و میان فیلم‌ساز و نویسنده اثر، دوستی وجود داشته است به همین دلیل هر دو از محتوای آثار یکدیگر باخبر بودند.

در ادامه دانش بیان کرد: همان‌طور که می‌دانید «ناخدا خورشید» ابعاد جهانی گسترده‌ای پیدا کرد و از اولین فیلم‌های پس از انقلاب است که در یک جشنواره مهم درخشید و جایزه لوکارنو را دریافت کرد. این فیلم از رمان «داشتن و نداشتن» همینگوی اقتباس شده است و هاوارد هاکس نیز بر‌اساس این کتاب فیلمی را کارگردانی کرد؛ در صورتی که فیلم او وفاداری لازم را به اثر همینگوی نداشت، اما ساخته تقوایی در عین وفاداری به منبع اصلی، به نوعی بومی‌سازی نیز شده بود. در ادامه نشست یشایایی درباره ناصر تقوایی نیز گفت: من تهیه‌کننده تعداد زیادی فیلم در سینمای ایران هستم و هیچ‌گاه در کار کارگردان دخالت نکرده‌ام.

ناصر تقوایی هنرمندی است که به هیچ عنوان از زندگی غافل نیست و به ابعاد مختلف آن آگاه است. او فردی بی‌توقع، آزاد و رهاست و همین ویژگی به او کمک می‌کند که خلاق باشد. تقوایی همواره در سینمای ایران حضور مهم و مؤثری داشته است و در آینده نیز همین‌طور خواهد بود. او افزود: در فیلم «ناخدا خورشید» گاهی با تقوایی تبادل نظر می‌کردیم، اما آنچه در آثارش دیده می‌شود، تماما هنر خود اوست. هنر ایران باید به وجود ناصر تقوایی افتخار کند. من معتقدم تقوایی بود، هست و خواهد بود.

در ادامه مهرزاد دانش با بیان اینکه سینما عالم تکنیک است، گفت: اگرچه سینما با ادبیات اشتراک‌هایی دارد، اما در زمینه‌هایی مانند تدوین، زاویه دوربین و نماها می‌تواند برای نویسندگان داستان منبع الهام باشد.

فکری‌ارشاد نیز اظهار کرد: اقتباس معکوس گاهی تا جایی پیش می‌رود که فیلم‌سازانی همچون ریدلی اسکات پیش از ساخت فیلم، نویسنده‌ای را برای نگارش داستان بر‌اساس آن فیلم در نظر می‌گیرند. گاهی نیز ناگفته‌های میان دنباله‌های یک فیلم در داستان‌های اقتباسی مطرح می‌شود. تفاوت مهم میان سینما و ادبیات آن است که سینما عینی است و داستان ذهنی و این دو همیشه به‌خوبی با یکدیگر تطابق پیدا نمی‌کنند.

او بیان کرد: به همین دلیل است که بسیاری از افراد، رمان‌های اقتباسی از یک فیلم را نمی‌پسندند؛ زیرا سینما نمی‌تواند همه ابعاد یک قصه را پوشش دهد، در‌حالی‌که در رمان می‌توان جزئیات را به تفصیل شرح داد. البته در اقتباس معکوس نیز نویسنده باید ساختار اصلی را حفظ کند و فقط در برخی جزئیات دست ببرد. یشایایی در پاسخ به سؤال مهرزاد دانش مبنی بر اینکه چگونه توانسته در انتخاب فیلم‌هایی با موفقیت بالا پیش‌قدم شود، پاسخ داد: من از نوجوانی درگیر کارهای سینمایی بوده‌ام و علاقه‌مندی‌ام باعث شد با این فضا بزرگ شوم.

به یاد نمی‌آورم هیچ فیلم‌نامه‌ای را رد کرده باشم؛ چون فیلم را متعلق به کارگردان می‌دانم. او در پایان با بیان اینکه علاقه‌مند به ادبیات فارسی است، بیان کرد: من تحصیلاتم در رشته فلسفه بوده و با ادبیات عبری هم آشنا هستم، اما ادبیات فارسی برایم‌ صرفا دغدغه نیست، بلکه باوری است که به آن ایمان دارم. از نگاه من، ادبیات هویت فرهنگی مردم ایران را شکل داده است.