مستنطقِ بزرگ علوی
نمایش‌نامه «مستنطق» اثر معروف جی. بی. پریستلی با ترجمه بزرگ علوی، بعد از نزدیک به هشتاد سال توسط انتشارات نریمان منتشر شد. نزدیک به هشتاد سال از نوشتن و ترجمه این نمایش‌نامه می‌گذرد و بعد از چند دهه، این نمایش‌نامه دوباره با ترجمه بزرگ علوی منتشر شد.
به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،
نمایش‌نامه «مستنطق» اثر معروف جی. بی. پریستلی با ترجمه بزرگ علوی، بعد از نزدیک به هشتاد سال توسط انتشارات نریمان منتشر شد. نزدیک به هشتاد سال از نوشتن و ترجمه این نمایش‌نامه می‌گذرد و بعد از چند دهه، این نمایش‌نامه دوباره با ترجمه بزرگ علوی منتشر شد. این نمایش‌نامه با نام «بازپرس وارد می‌شود» شهرت دارد و از آن چندین تئاتر، تله‌تئاتر، فیلم و سریال ساخته شده است. خانواده مرفه برلینگ در حال جشن‌گرفتن نامزدی دخترشان، شایلا، با جرالد کروفت هستند. ناگهان بازرس گوول وارد می‌شود و خبر خودکشی زنی جوان به نام اِوا اسمیت را می‌آورد.
بازرس نشان می‌دهد که تمام اعضای خانواده و جرالد به‌نوعی در بدبختی و سقوط این زن نقش داشته‌اند: آقای برلینگ او را از کارخانه اخراج کرده، شایلا باعث اخراج او از فروشگاهی دیگر شده، جرالد با او رابطه داشته، خانم برلینگ درخواست کمک او را رد کرده و اریک (پسر خانواده) هم با او رابطه داشته. پیام اصلی نمایش‌نامه این است که همه ما مسئول یکدیگر هستیم. پریستلی انتقاد تندی از فردگرایی سرمایه‌دارانه دارد. هویت اِوا اسمیت، نماد طبقه کارگر است؛ پریستلی نشان می‌دهد چگونه طبقه مرفه نگاه ابزاری به او دارد. پریستلی علاقه‌مند به نظریه‌های فلسفیِ زمان بود. ساختار نمایش -برگشت‌پذیری، هشدار، چرخه تکرار- بازتاب این دیدگاه‌هاست. اعضای خانواده برلینگ سعی می‌کنند اعمال خود را توجیه کنند، اما بازرس آنها را مجبور به مواجهه با واقعیت می‌کند. بیشترین توجه جهانی به این نمایش‌نامه از سوی منتقدان چپ‌گرا بوده است. بسیاری از منتقدان، از‌جمله ریموند ویلیامز، نمایش‌نامه را نمونه ممتاز «تئاتر اخلاق اجتماعی» بریتانیایی می‌دانند. ویلیامز می‌نویسد: «این نمایش نشان می‌دهد که وجدان اجتماعی چیزی فردی نیست؛ بلکه مسئله‌ای ساختاری است». محققانی مانند جان بویلتون در مقاله‌های تحلیلی ادبی دهه‌های ۶۰ و ۷۰ میلادی نشان داده‌اند که نمایش‌نامه پاسخی انتقادی به رشد فردگرایی لیبرالی پیش از جنگ است. به‌ویژه شخصیت آقای برلینگ با دقت به‌عنوان نمادی از سرمایه‌داری کور طراحی شده. منتقدانی مثل استیون واریک و مارک اسپیرو می‌نویسند: «پایان نمایش، چرخه تکرار مسئولیت‌گریزی را برجسته می‌کند». منتقدان کلاسیک مانند ایرن شاو، نمایش‌نامه را نمونه‌ای از «وحدت زمان، مکان و عمل» می‌دانند.
تمام وقایع در یک شب و در یک مکان رخ می‌دهد؛ که به نمایش حالتی تراژیک شبه‌کلاسیک می‌دهد. برخی منتقدان مانند تیموتی سیدلر معتقدند اثر از قالب پلیسی بهره می‌گیرد تا یک «بازجویی اخلاقی» شکل دهد. او می‌گوید: «بازرس، کارآگاه نیست؛ بلکه وجدان پنهان است که لباس پلیس پوشیده». پژوهشگران فمینیست، از‌جمله الین آستبدینگ، این نمایش را نمونه‌ای از نقد جایگاه زنان در جامعه پیشاجنگ می‌دانند. آنها بر این نکات تأکید می‌کنند که اِوا اسمیت، نمادی از زنان کارگر و بی‌قدرت است. شایلا برلینگ تنها شخصیت زن است که دچار تحول اخلاقی می‌شود. نتیجه این نقدها معمولا چنین است که پریستلی نشان می‌دهد چگونه ساختار مردسالار و طبقاتی، زنان آسیب‌پذیر را نابود می‌کند.
این نمایش‌نامه، یکی از آثار خاص ادبیات نمایشی بریتانیاست که بیش از هفتاد سال پس از نخستین اجرای آن همچنان موضوع بحث منتقدان، پژوهشگران و مخاطبان عمومی است. این اثر نه صرفا یک نمایش پلیسی است، نه صرفا یک درام اخلاقی؛ بلکه ترکیبی است از واقع‌گرایی اجتماعی، معما و نوعی تأمل فلسفی درباره نقش انسان‌ها در شکل‌‌دادن به سرنوشت یکدیگر. همین چندلایگی باعث شده که نمایش‌نامه به‌راحتی در یک دسته‌بندی ساده قرار نگیرد و امکان خوانش‌های متعددی فراهم شود. شخصیت بازرس گوول در مرکز توجه قرار دارد. او نه به‌طور کامل شبیه یک بازرس پلیس است و نه شبیه یک متفکر اجتماعی وعظ‌کننده. در ظاهر، روش او ساده است: بیان پرسش‌های مستقیم و قرار‌دادن شخصیت‌ها در برابر مسئولیت اعمال‌شان. اما در لایه‌ای عمیق‌تر، رفتار او بیشتر به حضور یک «وجدان تجسم‌یافته» شباهت دارد.
موضوع اصلی نمایش حول یک محور تکرارشونده می‌گردد: ارتباط اعمال کوچک ما با زندگی دیگران. پریستلی انتقاد مستقیم نمی‌کند یا شعار مستقیم نمی‌دهد؛ بلکه با چینش دقیق حوادث نشان می‌دهد چگونه یک تصمیم ظاهرا ساده -اخراج یک کارگر، بی‌توجهی به درخواست یک زن فقیر یا رفتار احساسی نسنجیده- می‌تواند در مسیر یک زندگی تأثیری ویرانگر داشته باشد. این پیام انسانی و اخلاقی، اگرچه بار اجتماعی دارد، اما وابسته به ایدئولوژی خاصی نیست. نمایش نه سرمایه‌داری را نفی می‌کند و نه نظام اجتماعی خاصی را تجویز می‌کند؛ بلکه به مخاطب یادآوری می‌کند که هیچ عملی در خلأ اتفاق نمی‌افتد. یکی از دستاوردهای ارزشمند نمایش‌نامه، نحوه پرداخت شخصیت‌های خانواده برلینگ است. هر یک از آنها نماینده یک تیپ اخلاقی، طبقاتی یا شخصیتی نیستند؛ بلکه به‌عنوان انسان‌هایی چندوجهی ظاهر می‌شوند.
نمایش‌نامه بر بستری تاریخی نوشته شده است. پریستلی آن را در سال ۱۹۴۵، اندکی پس از جنگ جهانی دوم نوشت، اما داستان را در سال ۱۹۱۲ قرار داد. این فاصله زمانی تعمدی، نوعی بینش تاریخی به مخاطب می‌دهد. در سال ۱۹۱۲، جهان هنوز وارد جنگ نشده بود و بسیاری از انگاره‌های عمومی درباره پیشرفت، اخلاق و ثبات اجتماعی شکل دیگری داشت. پریستلی با قرار‌دادن داستان در این سال، نوعی هشدار تاریخی ارائه می‌دهد: اینکه اعتماد کور به نظم اجتماعی و بی‌توجهی به مسئولیت‌های انسانی چگونه می‌تواند تحقق فجایع بعدی را ممکن کند.
در پایان نمایش‌نامه، پیچشی غافلگیرکننده رخ می‌دهد. خانواده تصور می‌کند بازرس واقعا از پلیس نبوده است. آنها نفس راحتی می‌کشند، اما لحظاتی بعد تلفن زنگ می‌زند: یک زن جوان تازه خودکشی کرده و بازرس حقیقی در راه خانه است. این پایان‌بندی هوشمندانه، سه کارکرد مهم دارد: نخست، تأکید می‌کند که اخلاق و حقیقت را نمی‌توان با تردید افکندن به شخصیت بازرس بی‌اعتبار کرد؛ حقیقت، مستقل از منبع آن پابرجاست. دوم، نشان می‌دهد چرخه بی‌مسئولیتی انسانی می‌تواند بارها تکرار شود. و سوم، مخاطب را با پرسشی روبه‌رو می‌کند که در سطح شخصی نیز قابل تأمل است: اگر فرصت دیگری برای جبران وجود داشته باشد، آیا واقعا از آن استفاده می‌کنیم؟
«مستنطق» اثری است که ارزش ادبی و نمایشی آن فراتر از خوانش‌های سیاسی متداول است. نمایش‌نامه موفق می‌شود بدون پناه‌گرفتن پشت شعارهای صریح، توجه مخاطب را به کیفیت روابط انسانی و اثر اعمال فردی بر زندگی دیگران جلب کند. این اثر بیش از آنکه بخواهد شیوه‌ای برای اداره جامعه پیشنهاد کند، به مخاطب یادآوری می‌کند که اخلاق، مسئولیت و همدلی مفاهیمی فردی‌اند که در جمع معنا پیدا می‌کنند. در جهانی که سرعت اتفاقات و پیچیدگی روابط روزافزون است، پیام نمایش‌نامه همچنان تازه و قابل تأمل باقی مانده است: اینکه انسان‌ها، با همه ضعف‌ها و قدرت‌هایشان، در شکل‌گیری سرنوشت یکدیگر شریک‌اند. چنین برداشتی، اگرچه ممکن است در نگاه نخست ساده به نظر برسد، اما در عمق خود یکی از بنیادین‌ترین پرسش‌های اخلاقی دنیای مدرن را مطرح می‌کند: چقدر به تأثیر اعمال کوچک‌مان بر زندگی دیگران آگاهیم؟
آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.
