چطورمنطقه منا از اکوسیستم فناوری ایران جلو افتاد؟
اوایل دهه ۹۰ موج اول استارتاپ‌های ایرانی با فاصله تقریبی از دنیا شکل گرفت؛ زمانی‌که با توسعه اینترنت و بازگشت شماری از فارغ‌التحصیلان و کارآفرینان از خارج، به‌نتیجه‌رسیدن برجام و رفع بخش قابل توجهی از تحریم‌ها، استارتاپ‌های نوپا در تهران و چند شهر بزرگ پا گرفتند. اما دوران رؤیایی برای کسب‌وکارهای نوپا زیاد دوام نیاورد؛
به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،
علیرضا کلاهی-رئیس کمیسیون صنایع اتاق ایران: اوایل دهه ۹۰ موج اول استارتاپ‌های ایرانی با فاصله تقریبی از دنیا شکل گرفت؛ زمانی‌که با توسعه اینترنت و بازگشت شماری از فارغ‌التحصیلان و کارآفرینان از خارج، به‌نتیجه‌رسیدن برجام و رفع بخش قابل توجهی از تحریم‌ها، استارتاپ‌های نوپا در تهران و چند شهر بزرگ پا گرفتند. اما دوران رؤیایی برای کسب‌وکارهای نوپا زیاد دوام نیاورد؛ خروج آمریکا از برجام، توقف تزریق سرمایه‌گذاری خارجی در اکوسیستم و فشارها و محدودیت‌های داخلی در نهایت باعث شد، آن همه امید و خلاقیت ته‌نشین شود. تا جایی که نه‌تنها از اکوسیستم اقتصاد دیجیتال دنیا بسیار عقب مانده‌ایم، حتی از کشورهای منطقه خاورمیانه که فعالیتشان در ایران را بسیار دیرتر شروع کرده‌اند، نیز عقب افتاده‌ایم. در ادامه به بررسی جامع تحولات اکوسیستم استارتاپی و فناوری پیشرفته در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA)از سال ۲۰۱۵ تاکنون می‌پردازد. تحلیل ما شامل رشد چشمگیر سرمایه‌گذاری خطرپذیر، ظهور یونیکورن‌ها، برنامه‌های حمایتی دولت‌ها و چالش‌های پیش‌روی این اکوسیستم نوظهور است.
روند رشد اکوسیستم استارتاپ MENA 2015-2025
منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) در دهه گذشته شاهد رشد بی‌سابقه‌ای در اکوسیستم استارتاپی و فناوری پیشرفته بوده است. از سال ۲۰۱۵، تعداد استارتاپ‌های فعال در این منطقه سه‌برابر شده و این رشد نشان‌دهنده تحول بنیادین در اقتصاد منطقه از مدل سنتی متکی بر نفت به سمت اقتصاد دانش‌بنیان است.
آمارها نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری خطرپذیر در استارتاپ‌های منطقه MENA از حدود ۵۰۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۵ به بیش از ۵.۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۵ افزایش یافته است. این رشد ۱۱۰۰ درصدی، منعکس‌کننده اعتماد فزاینده سرمایه‌گذاران به پتانسیل منطقه است. نرخ رشد متوسط سالانه ۲۵ درصدی در تعداد استارتاپ‌های تازه‌تأسیس، حاکی از پویایی اکوسیستم و افزایش کارآفرینی در منطقه است.
مراکز نوآوری منطقه نیز تحول چشمگیری داشته‌اند. شهرهایی مانند دبی، قاهره، استانبول، ریاض و تل‌آویو به قطب‌های منطقه‌ای فناوری تبدیل شده‌اند. این مراکز با ایجاد زیرساخت‌های لازم، تسهیل دسترسی به سرمایه و فراهم‌کردن شبکه‌های حمایتی، محیطی مساعد برای رشد استارتاپ‌ها فراهم کرده‌اند.
استارتاپ‌های منطقه MENA در سال‌های اخیر از مرزهای محلی فراتر رفته و به بازارهای منطقه‌ای و حتی جهانی وارد شده‌اند. این گسترش جغرافیایی، علاوه بر افزایش بازار هدف، به جذب سرمایه‌گذاران بین‌المللی نیز کمک کرده است. شرکت‌های موفقی مانند Careem، Souq و Talabat نمونه‌های بارز این موفقیت‌های فراملی هستند که برخی از آنها توسط غول‌های جهانی مانند اوبر و آمازون خریداری شده‌اند.
اکوسیستم‌های پیشرو و شرکت‌های موفق
در میان کشورهای منطقه MENA، چهار کشور به عنوان رهبران اکوسیستم استارتاپی و فناوری پیشرفته شناخته می‌شوند: امارات متحده عربی، مصر، عربستان سعودی و ترکیه. هر یک از این کشورها با سرمایه‌گذاری‌های هدفمند و ایجاد محیط حمایتی، موفق به جذب تعداد قابل توجهی از استارتاپ‌های نوآور شده‌اند. امارات متحده عربی، به‌ویژه دبی و ابوظبی، با بهره‌گیری از زیرساخت‌های پیشرفته، مشوق‌های مالیاتی و سیاست‌های مهاجرتی جذاب برای کارآفرینان، به مرکز اصلی استارتاپ‌های منطقه تبدیل شده است. شرکت‌هایی مانند Careem (اکنون بخشی از اوبر) و Souq (اکنون بخشی از آمازون) از موفقیت‌های شاخص این اکوسیستم هستند.
مصر با بازار داخلی بزرگ صد میلیون نفری و نیروی کار جوان و تحصیل‌کرده، به‌سرعت در حال تبدیل‌شدن به یکی از پویاترین اکوسیستم‌های استارتاپی منطقه است. Paymob استارتاپ فین‌تک مصری، با ارائه راهکارهای پرداخت دیجیتال توانسته ارزش بازار خود را به بیش از ۵۰۰ میلیون دلار برساند. Swvl یک پلتفرم حمل‌ونقل اشتراکی، دیگر نمونه موفق مصری است که در بورس نزدک عرضه عمومی شده است.
فین‌تک
با ۳5 درصد از کل سرمایه‌گذاری‌ها، حوزه فین‌تک پیشتاز اکوسیستم MENA است. شرکت‌هایی مانند Tabby امارات، Fawry مصر و Paytabs عربستان با ارائه راهکارهای پرداخت، خدمات بانکی دیجیتال و اعتبار خرد، انقلابی در دسترسی مالی ایجاد کرده‌اند.
تجارت الکترونیک و لجستیک
با ۲8 درصد از سرمایه‌گذاری‌ها، این بخش در حال دگرگون‌کردن خرده‌فروشی منطقه است. Noon امارات/عربستان، Hepsiburada ترکیه و Chari مراکش از بازیگران اصلی این حوزه هستند که زنجیره تأمین و توزیع کالا را متحول کرده‌اند.
هوش مصنوعی و داده
با رشد ۴5 درصد سالانه، سریع‌ترین بخش در حال رشد است. InstaDeep تونس با همکاری‌های بین‌المللی در زمینه هوش مصنوعی، و White Payments عربستان با راهکارهای پردازش داده، پیشگامان این حوزه هستند. عربستان سعودی با سرمایه‌گذاری گسترده در چارچوب برنامه چشم‌انداز ۲۰۳۰، در حال ایجاد تحولی اساسی در اکوسیستم نوآوری خود است. صندوق سرمایه‌گذاری عمومی (PIF) عربستان با تزریق میلیاردها دلار، نقش کلیدی در رشد استارتاپ‌های فناوری داشته است. Unifonic، استارتاپ ارتباطات ابری، و Jahez، پلتفرم تحویل غذا، از نمونه‌های موفق این کشور هستند.
ترکیه با بازار بزرگ داخلی و موقعیت استراتژیک بین اروپا و آسیا، اکوسیستم متنوعی از استارتاپ‌ها را پرورش داده است. Getir، استارتاپ تحویل سریع مواد غذایی، و Trendyol، پلتفرم تجارت الکترونیک، به ارزش چند میلیارد دلاری رسیده‌اند و در بازارهای بین‌المللی نیز فعالیت می‌کنند.
یونیکورن‌ها و ارزش‌گذاری شرکت‌ها
یکی از شاخص‌های کلیدی بلوغ اکوسیستم استارتاپی، ظهور یونیکورن‌ها (استارتاپ‌های با ارزش بیش از یک میلیارد دلار) است. منطقه MENA که تا سال ۲۰۱۵ فقط دو یونیکورن داشت، اکنون میزبان بیش از ۱۵ شرکت یونیکورن است که نشان‌دهنده جهش قابل توجه در ارزش‌گذاری شرکت‌های فناوری منطقه است.
میانگین ارزش‌گذاری استارتاپ‌ها در دورهای مختلف سرمایه‌گذاری نیز افزایش چشمگیری داشته است. میانگین ارزش‌گذاری در دور سرمایه‌گذاری سری A از حدود سه میلیون دلار در سال ۲۰۱۵ به بیش از ۱۲ میلیون دلار در سال ۲۰۲۵ رسیده است. این افزایش ۳۰۰ درصدی، نشان‌دهنده رشد اعتماد سرمایه‌گذاران و افزایش کیفیت و مقیاس‌پذیری استارتاپ‌های منطقه است.
یونیکورن‌ها به تفکیک کشورها
امارات متحده عربی – ۵ یونیکورن
Careem (اکنون بخشی از اوبر)
Property Finder
Kitopi
ترکیه – ۴ یونیکورن
Getir
Trendyol
Dream Games
عربستان سعودی – ۳ یونیکورن
STC Pay
Jahez
Unifonic
سایر کشورها – ۳ یونیکورن
Fawry مصر
Swvl مصر
Rain بحرین
در مقایسه با مناطق توسعه‌یافته‌تر مانند ایالات متحده، اروپا و آسیای شرقی، ارزش‌گذاری استارتاپ‌های منطقه MENA هنوز فاصله قابل توجهی دارد. به عنوان مثال، میانگین ارزش‌گذاری در دور سری B در سیلیکون‌ولی حدود ۵۰ میلیون دلار است، درحالی‌که این رقم در منطقه MENA حدود ۲۰ میلیون دلار است. با این حال، این شکاف در حال کاهش است و با بلوغ اکوسیستم و افزایش حضور سرمایه‌گذاران بین‌المللی، انتظار می‌رود ارزش‌گذاری‌ها به استانداردهای جهانی نزدیک‌تر شود.
روند خروج موفق استارتاپ‌ها نیز در سال‌های اخیر افزایش یافته است. از سال ۲۰۱۵ تاکنون، بیش از ۷۰ معامله خروج موفق از طریق ادغام و اکتساب (M&A) یا عرضه اولیه سهام (IPO) در منطقه ثبت شده است. برجسته‌ترین این موارد، خرید Careem توسط اوبر به ارزش ۳.۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹ و خرید Souq توسط آمازون به ارزش ۵۸۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۷ بوده است. این معاملات موفق، نه‌تنها بازده مناسبی برای سرمایه‌گذاران ایجاد کرده، بلکه باعث بازگشت سرمایه و تجربه به اکوسیستم شده و سیکل مثبتی از سرمایه‌گذاری مجدد و کارآفرینی سریالی را شکل داده است.
ایران نیز علی‌رغم چالش‌های ناشی از تحریم‌های بین‌المللی، شاهد رشد قابل توجهی در اکوسیستم استارتاپی بوده است. استارتاپ‌هایی مانند دیجی‌کالا، تپسی و اسنپ به ارزش‌گذاری‌های قابل توجهی دست یافته‌اند، هرچند به دلیل محدودیت‌های بین‌المللی، دسترسی آنها به سرمایه خارجی محدود بوده است.
نقش سرمایه‌گذاری خطرپذیر و تأمین مالی
اکوسیستم سرمایه‌گذاری خطرپذیر (VC) در منطقه MENA طی دهه گذشته تحول چشمگیری داشته است. تعداد صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر فعال در منطقه از حدود ۱۰ صندوق در سال ۲۰۱۵ به بیش از ۸۰ صندوق در سال ۲۰۲۵ افزایش یافته است. این صندوق‌ها شامل بازیگران محلی مانند:
Middle East Venture Partners (MEVP)
Wamda Capital
STV
و همچنین صندوق‌های بین‌المللی هستند که به طور فزاینده‌ای به منطقه علاقه نشان داده‌اند مانند:
Sequoia Capital
Tiger Global
SoftBank.
حجم سرمایه‌گذاری خطرپذیر در بخش‌های مختلف نیز تغییرات قابل توجهی داشته است. در سال ۲۰۲۵، فین‌تک با جذب ۳5 درصد از کل سرمایه‌گذاری‌ها، پیشتاز بوده است. پس از آن، تجارت الکترونیک و لجستیک با دو درصد، و هوش مصنوعی و تحلیل داده با ۱5 درصد قرار دارند. این توزیع نشان‌دهنده تمرکز سرمایه‌گذاران بر بخش‌هایی است که پتانسیل بالایی برای تحول دیجیتال در منطقه دارند.
برنامه و مشوق‌های مالیاتی
دولت‌های منطقه MENA در دهه گذشته نقش فعالی در حمایت از اکوسیستم استارتاپی و فناوری پیشرفته ایفا کرده‌اند. استراتژی‌های ملی متعددی با هدف تنوع‌بخشی به اقتصاد و حرکت به سمت اقتصاد دانش‌بنیان تدوین و اجرا شده است. برخی از برجسته‌ترین این استراتژی‌ها عبارتند از چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان، استراتژی ملی نوآوری امارات، استراتژی مصر دیجیتال و برنامه ترکیه ۲۰۲۳. مناطق آزاد فناوری و پارک‌های علم و فناوری نقش مهمی در ایجاد زیرساخت‌های لازم برای رشد استارتاپ‌ها داشته‌اند. منطقه آزاد فناوری دبی (DTEC) در امارات، پارک فناوری قاهره در مصر، تکنوپارک استانبول در ترکیه و پارک فناوری پردیس در ایران از نمونه‌های موفق این مراکز هستند. این مراکز با ارائه زیرساخت‌های فیزیکی، دسترسی به شبکه‌های تخصصی و مشاوره‌های حقوقی و مالی، محیطی مساعد برای رشد استارتاپ‌ها فراهم می‌کنند. مشوق‌های مالیاتی و یارانه‌ای متنوعی نیز توسط دولت‌های منطقه ارائه شده است. در امارات، معافیت مالیاتی صددرصدی برای استارتاپ‌های فناوری در مناطق آزاد، و در عربستان، یارانه‌های قابل توجه برای استخدام نیروی کار محلی در شرکت‌های فناوری ارائه می‌شود. در ترکیه، برنامه “Techno-Initiative Capital Support” تا ۸۵ درصد از هزینه‌های تحقیق و توسعه استارتاپ‌ها را پوشش می‌دهد.
امارات متحده عربی
برنامه Hub71 ابوظبی: سرمایه‌گذاری ۵۰۰ میلیون دلاری برای جذب استارتاپ‌های جهانی
معافیت مالیاتی و یارانه مسکن برای کارآفرینان
صدور ویزای طلایی ۱۰ ساله برای متخصصان فناوری
عربستان سعودی
برنامه Monshaat با بودجه ۱.۵ میلیارد دلاری برای توسعه SMEها و استارتاپ‌ها
سرمایه‌گذاری ۶.۴ میلیارد دلاری در توسعه فناوری‌های پیشرفته و هوش مصنوعی
پوشش تا ۵۰ درصد حقوق کارکنان سعودی در شرکت‌های فناوری به مدت دو سال
ترکیه
برنامه TUBITAK با بودجه سالانه ۵۰۰ میلیون دلار برای حمایت از تحقیق و توسعه
معافیت مالیاتی صددرصدی برای فعالیت‌های R&D در تکنوپارک‌ها
پوشش تا ۷5 درصد هزینه‌های ثبت پتنت بین‌المللی
ایران
صندوق نوآوری و شکوفایی با سرمایه اولیه یک میلیارد دلار برای تأمین مالی شرکت‌های دانش‌بنیان
معافیت مالیاتی ۱۵ ساله برای شرکت‌های مستقر در پارک‌های علم و فناوری
معافیت گمرکی برای واردات تجهیزات تحقیقاتی و آزمایشگاهی
برنامه‌های سرمایه‌گذاری دولتی نیز نقش مهمی در توسعه اکوسیستم داشته‌اند. صندوق سرمایه‌گذاری عمومی (PIF) عربستان با سرمایه بیش از ۶۰۰ میلیارد دلار، بخش قابل توجهی از منابع خود را به سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پیشرفته اختصاص داده است. در امارات، صندوق Mubadala با سرمایه‌گذاری در شرکت‌هایی مانند GlobalFoundries (تولیدکننده نیمه‌هادی) و Virgin Galactic (گردشگری فضایی)، به دنبال توسعه صنایع پیشرفته است. در ترکیه، صندوق توسعه فناوری (TTGV) با سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌های مرحله اولیه، نقش مهمی در شکل‌گیری اکوسیستم داشته است.
تأثیر این برنامه‌های دولتی بر اکوسیستم قابل توجه بوده است. به عنوان مثال، در امارات، تعداد استارتاپ‌های فعال از حدود ۴۰۰ در سال ۲۰۱۵ به بیش از سه هزار در سال ۲۰۲۵ افزایش یافته است. در عربستان، میزان سرمایه‌گذاری خطرپذیر از کمتر از ۵۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۵ به بیش از ۱.۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۵ رسیده است. با این حال، چالش‌هایی نیز وجود دارد، از جمله بوروکراسی پیچیده، تغییرات مکرر در سیاست‌ها و عدم هماهنگی بین نهادهای مختلف دولتی که می‌تواند اثربخشی این برنامه‌ها را محدود کند.
مشاهده شکوفایی و رشد جهشی شرکت‌های استارتاپ و فناوری بالا در منطقه، اندوه و افسوسمان را دوچندان می‌کند. زمانی که در سال 1390 شرکت سرآوا را راه انداختیم هنوز در کشورهای منطقه هیچ حرکت جدی در این حوزه شکل نگرفته بود. با امضای برجام و هیجانی که در جهان در مورد فرصت‌های اقتصادی ایران شکل گرفت، اکوسیستم ایران بازتاب ویژه‌ای پیدا کرد. کنسرسیومی متشکل از چندین صندوق سرمایه‌گذاری خارجی مطرح اروپایی که بیش از 200 میلیون یورو در سرآوا سرمایه‌گذاری کردند. سرمایه‌گذاری در شرکتی که نه زمینی داشت و نه ساختمان و نه متصل به منابع طبیعی کشور بود و این سرمایه‌گذاری، سرمایه‌گذاری در مغز و دانش کارآفرینان ایرانی بود که تا آن زمان بی‌سابقه بود. نشریات معتبر جهان مانند اکونومیست و بلومبرگ در مورد استارتاپ‌های ایرانی می‌نوشتند و می‌گفتند که ایران فقط نفت و گاز نیست بلکه سرمایه انسانی قابل توجه و ارزشمندی دارد. همزمان جامعه گسترده و قدرتمند ایرانیان Silicon Valley علاقه زیادی به حضور و سرمایه‌گذاری در این حوزه داشتند، اما متأسفانه برخی بدبینی‌ها و تنگ‌نظری‌ها مانع بالفعل‌شدن این ظرفیت‌های بالقوه شد و خروج ترامپ از برجام مزید نیز بر علت شد. کاملا معتقدم که اگر سیر دیگری طی شده بود، امروز ارزش اکوسیستم در ایران در حد کشورهای مطرح منطقه بود و چندین unicorn داشتیم. حتی با تحریم نیز شرکت‌های استارتاپ ایرانی می‌توانستند رشد بیشتری داشته باشند، ولی برخی تصمیمات اشتباه باعث آسیب شده است. فقط یکی از نمونه‌ها، ممنوعیت واردات لباس و کفش بود. این ممنوعیت باعث خروج شرکت‌هایی مانند دیجی‌استایل از این بازار و واگذاری آن به کالای قاچاق و تقلبی شد. آمار حکایت از آن دارد که بین 25-30 درصد فروش شرکت Trendyol ترکیه، عددی در محدوده 1.5 میلیارد یورو در سال فروش به ایران است.
چالش‌ها و فرصت‌های پیشرو
با وجود پیشرفت‌های چشمگیر اکوسیستم استارتاپی و فناوری پیشرفته در منطقه MENA، این اکوسیستم همچنان با چالش‌های متعددی روبه‌رو است. شناخت و رفع این چالش‌ها و همچنین بهره‌برداری از فرصت‌های نوظهور، برای تداوم رشد پایدار اکوسیستم
ضروری است.
چالش‌ها:
1. محدودیت‌های قانونی و تنظیم‌گری
قوانین ورشکستگی سختگیرانه
قوانین مالکیت فکری ناکارآمد
چارچوب‌های تنظیم‌گری غیرمنعطف برای کسب‌وکارهای نوآورانه
تغییرات مکرر در مقررات و عدم شفافیت قانونی
2. محدودیت‌های زیرساختی
شکاف‌های مهم در دسترسی به اینترنت پرسرعت، خدمات ابری و زیرساخت‌های پرداخت دیجیتال
هزینه بالای خدمات اینترنتی
محدودیت‌های پهنای باند
3. چالش‌های جذب و حفظ استعدادها
کمبود نیروی متخصص در حوزه‌هایی مانند هوش مصنوعی، توسعه نرم‌افزار و تحلیل داده
فرار مغزها
شکاف بین نیازهای صنعت و آموزش‌های دانشگاهی
4. دسترسی محدود به سرمایه در مراحل پیشرفته
کمبود سرمایه برای دورهای رشد و توسعه (سری C و بالاتر)
وابستگی به سرمایه‌گذاران خارجی برای مراحل بعدی رشد
فرصت‌ها:
1. انرژی تجدیدپذیر
سرمایه‌گذاری‌های کلان در انرژی خورشیدی و بادی
استارتاپ‌هایی مانند Yellow Door Energy امارات و Solarize مصر
2. هوش مصنوعی و داده
تقاضای بالا در حوزه‌های سلامت، مالی، لجستیک
o InstaDeep تونس، ArabyAI مصر
3. مدیریت آب و امنیت غذایی
کم‌آبی و وابستگی به واردات مواد غذایی
o Kumulus Water تونسی – تولید آب از رطوبت هوا، Pure Harvest امارات – گلخانه هوشمند
نتیجه‌گیری و چشم‌انداز آینده
چشم‌انداز اکوسیستم استارتاپی و فناوری پیشرفته منطقه MENA تا سال ۲۰۳۰ بسیار امیدوارکننده است.
حجم سرمایه‌گذاری خطرپذیر تا سال ۲۰۳۰ به بیش از ۱۰ میلیارد دلار سالانه خواهد رسید.
انتظار می‌رود تعداد یونیکورن‌های منطقه به بیش از ۳۰ شرکت افزایش یابد.
حداقل پنج شرکت به ارزش بیش از ۱۰ میلیارد دلار (دکاکورن) دست یابند.
عوامل حیاتی برای موفقیت پایدار اکوسیستم:
1. اصلاحات قانونی و تنظیم‌گری
ساده‌سازی قوانین ورشکستگی
تقویت حقوق مالکیت فکری
چارچوب‌های تنظیم‌گری انعطاف‌پذیر برای کسب‌وکارهای نوآورانه
2. توسعه سرمایه انسانی
تقویت آموزش‌های مرتبط با STEM
همکاری نزدیک‌تر بین دانشگاه‌ها و صنعت
برنامه‌های جذب استعدادهای بین‌المللی
3. همگرایی منطقه‌ای
تسهیل جریان سرمایه، استعدادها و دانش
همکاری‌های نزدیک‌تر
کاهش موانع تجاری بین کشورها
4. توسعه بازارهای سرمایه
تعمیق بازارهای سرمایه محلی
تسهیل فرایند عرضه اولیه سهام (IPO)
ایجاد مسیرهای متنوع‌تر برای خروج موفق
آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.
