14 آسیب سراهای محله
مرکز پژوهشهای مجلس بهتازگی مطالعاتی با عنوان «ترسیم و بررسی وضعیت سرای محلات تهران» منتشر کرده است. در این پژوهش با اشاره به اینکه کلانشهر تهران به عنوان پایتخت ایران، قدمتی حدود ۲۳۰ساله دارد و بزرگترین کلانشهر کشور و دومین کلانشهر خاورمیانه بعد از قاهره در مصر است و براساس آخرین تقسیمات شهری شهرداری تهران، ۲۲ منطقه و ۳۵۵ محله دارد، یادآوری شده شهرک قدس (غرب)، جماران و هفتحوض نارمک به ترتیب «برخوردارترین» محلات شهر تهران و سلیمانی، تیموری، هاشمآباد و کوهسار محلات «توسعهنیافته و نیازمند مداخله» شهر تهران هستند.
شرق: مرکز پژوهشهای مجلس بهتازگی مطالعاتی با عنوان «ترسیم و بررسی وضعیت سرای محلات تهران» منتشر کرده است. در این پژوهش با اشاره به اینکه کلانشهر تهران به عنوان پایتخت ایران، قدمتی حدود ۲۳۰ساله دارد و بزرگترین کلانشهر کشور و دومین کلانشهر خاورمیانه بعد از قاهره در مصر است و براساس آخرین تقسیمات شهری شهرداری تهران، ۲۲ منطقه و ۳۵۵ محله دارد، یادآوری شده شهرک قدس (غرب)، جماران و هفتحوض نارمک به ترتیب «برخوردارترین» محلات شهر تهران و سلیمانی، تیموری، هاشمآباد و کوهسار محلات «توسعهنیافته و نیازمند مداخله» شهر تهران هستند.
در این پژوهش آمده سرای محلات در تمامی ۲۲ منطقه شهر تهران دایر شدهاند. از ۳۵۲ محله شهر تهران، ۳۴۳ سرای محله تهران فعالیت میکنند. محلات محمودیه، لشگر، دروازه شمیران، اشراقی، پیروزی، جوادیه، علیآباد شمالی و یاخچیآباد، هرکدام دو ساختمان برای مدیریت محله دارند.
براساس اطلاعات دریافتی از ۳۱۳ محله تهران، مناطق ۲، ۵ و ۱۴ بیشترین تعداد ساختمان را برای مدیریت محلات خود در اختیار دارند و مناطق ۹ و 10 نیز کمترین میزان را به خود اختصاص دادهاند.
منطقه ۱۷ تهران، تقریبا با ۱۴۸ هزار مترمربع بیشترین مساحت کل (عرصه و اعیان) را به سرای محله تخصیص داده است. کمترین مساحت نیز با حدود پنجهزارو ۸۰۰ مترمربع به منطقه ۱۶ تعلق دارد. توزیع عرصه و اعیان برای تأسیس و فعالیت سرای محلات در تهران نیز بسیار متنوع و متفاوت است. به این صورت که محله بلورسازی منطقه ۱۷ بیش از ۱۰۸ هزار مترمربع عرصه و عیان را در اختیار یک سرای محله قرار داده است و سرای محله شهرک شهرداری واقع در منطقه ۲۱ فقط ۶۰ متر در اختیار دارد.
چنانچه میزان ارزش سرای محله را براساس میانگین قیمت مسکن سال ۱۴۰۱ در مناطق بیستودوگانه تهران محاسبه کنیم، تغییراتی در میزان تخصیص منابع شهرداری تهران به سرای محلات ایجاد خواهد شد. به این صورت که منطقه یک تهران از رتبه ششم به رتبه سوم و منطقه سه از رتبه نهم به رتبه پنجم صعود میکنند.
بر این اساس، به ترتیب سرای محلات مناطق ۱۲، ۱۰ و ۱۶ همچنان کمترین میزان از منابع کالبدی شهرداری را دارند و مناطق ۱۷ و ۵ نیز بیشترین منابع را به خود اختصاص دادهاند.
در مناطق بیستودوگانه شهر تهران، در مجموع ۱۷۳۰ خانه تأسیس شده و امور عمومی محله را انجام میدهند. به صورت میانگین در هر منطقه ۷۹ خانه وجود دارد. منطقه ۲ با ۱۶۲ خانه و منطقه ۹ با ۳۲ خانه به ترتیب بیشترین و کمترین تعداد خانه را به خود اختصاص دادهاند.
در این پژوهش تأکید شده اقتصاد فضا و گرانبودن مکانهای تجاری-اداری در شهر، عملا سرای محلات را به سمت اجارهدهی به فعالیتهای غیرمرتبط سوق داده است. نرخ پایین اجاره واحدهای تجاری امکان سوداگری و همچنین ویژهخواری و خویشاوندسالاری مدیران شهرداری نواحی و مناطق را فراهم کرده است.
بسیاری از فعالان محلی نیز به فعالیت داوطلبانه و کنش اجتماعی به چشم کار کارمندی برای شهرداری نگاه میکنند و پس از فعالیت در سرای محله اقدام به شکایت از آن کرده و پرداخت حقوق و بیمه از جانب مدیریت محله یا شهرداری را مطالبه میکنند. درنهایت، برخی از سراهای محله به بهانه خودکفایی و جذب درآمدهای پایدار، دچار انحراف شده وگاهی دچار تغییر ماهیت به اجارهداری و کسبوکارهای اقتصادی شدهاند.
سرای محلات فضایی با هدف جلب مشارکت شهروندان تهرانی در حوزههای اجتماعی بود. ساختمانهایی بزرگ که میتوانستند ظرفیتی برای توسعه و سرمایه اجتماعی در کلانشهر تهران باشند. اما آیا سراهای محله به اهدافشان نزدیک شدهاند؟
پاسخ بازوی پژوهشی مجلس به این پرسش منفی است این مرکز در گزارش تازهای، شکست مأموریت، الگو و ساختار فعلی محلات را تأیید میکند.
در این گزارش از 14 آسیب ساختاری، زمینهای و رفتاری سراهای محله رونمایی شده است. آسیبها از نگاه این گزارش، استقلال نداشتن سرای محلات از بخش عمومی، استفاده نادرست از ظرفیت سرای محله، ساختار و نظام مالی و حقوقی معیوب و ادراک ناقص از مأموریتهاست. دلایل شکست، آسیبهایی است که باعث شده تا از نگاه این گزارش این نهادها که وظیفهشان باید افزایش احساس امنیت و رضایت از زندگی جمعی محله باشد، کارکرد درستی نداشته باشند. اما راهکار چیست؟
مجلسیها معتقدند بازآفرینی ساختار حقوقی و اجرائی سرای محلات با مأموریت و اهداف فعلی آن و رعایت اصل هفتم قانون اساسی درباره مشارکت مردم از طریق شوراهای محلی میتواند اثرگذار باشد.
نویسندگان این گزارش معتقدند باید به تشکلهای مردمنهاد و کسبوکارهای اجتماعی برای حضور در سرای محلات فضا داد تا شاید به این واسطه از ایجاد بنگاههای تجاری در این مراکز جلوگیری کرد. اقداماتی که شاید بتوانند تا حدودی این فضاها را به اهدافشان در دهه 70 نزدیک کنند.
نکاتی که مرکز پژوهشهای مجلس به آن اشاره کرده، پیش از این توسط کارشناسان شهری هم بر آن تأکید شده بود. محمدحسین بوچانی، کارشناس شهری، مدتی پیش به ایرنا گفته بود: سرای محلات از مأموریت اصلی خود فاصله گرفتهاند و لازم است که یک بار برای همیشه شرح وظایف و اختیارات سرای محلات و هدف از تشکیل این ساختارها مورد واکاوی قرار گیرد. قرار نبود شهرداری جای بخش خصوصی بنشیند، قرار بود در سرای محلات خدماتی که بخش خصوصی در فرهنگسراها یا آموزشگاهها ارائه میکند، انجام شود.
به گفته او، با نگاهی به اساسنامه اولیه این نهاد محلی متوجه میشویم که نباید آنها به عنوان بخشی از ساختار اجرائی شهرداری تلقی شوند، اما امروز عملا به نحوی ادغام شده و در بلاتکلیفی به سر میبرند و از هدف بنیادین خود فاصله گرفتهاند. بنابراین لازم است این موضوع دوباره مورد بازنگری قرار گیرد.