روایتی دیگر از تحولات در عربستان سعودی

در سفر اخیر دونالد ترامپ به عربستان سعودی، وی در سخنانی جنجالی به تمجید و ستایش از دستاوردهای این کشور در زمینه‌های مختلف، از جمله تلاش‌هایش برای حفاظت از محیط زیست، توسعه کشاورزی و امنیت غذایی، پرداخت و آن را در مقایسه با ایران نمونه‌ای از پیشرفت‌های چشمگیر در منطقه دانست. این اظهارات در حالی مطرح شد که عربستان سعودی، کشوری با بیش از ۹۰ درصد بیابان و محدودیت‌های شدید منابع آبی، در دهه‌های اخیر با چالش‌های جدی در تأمین امنیت غذایی مواجه بوده است.

مقاله حاضر، روایتی است متفاوت از دستاوردها و شکست‌های عربستان در مسیر توسعه محیط زیست، کشاورزی و امنیت غذایی. این نوشتار با تکیه بر مشاهدات نویسنده در سفر اخیر به عربستان و شرکت در کنوانسیون بین‌المللی بیابان‌زدایی، به بررسی سیاست‌ها، چالش‌ها و ابتکارات این کشور در چارچوب چشم‌انداز ۲۰۳۰ می‌پردازد.

چالش‌های اصلی کشاورزی در عربستان سعودی

عربستان سعودی با اقلیمی خشک و تنها ۱.۵ درصد زمین قابل کشت، با محدودیت‌های جدی در منابع آبی و خاک حاصلخیز مواجه است. اصلی‌ترین چالش این کشور کمبود آب زراعی است که به دلیل بارش اندک، تبخیر بالا و غیرقابل‌پیش‌بینی بودن منابع آبی تشدید می‌شود. در گذشته، طرح‌های بلندپروازانه‌ای مانند تولید گندم با استفاده از آب‌های ژرف اجرا شد که حتی به صادرات گندم به کشورهایی نظیر نیوزیلند منجر شد. با این حال، هزینه‌های بالا و ناپایداری منابع آبی باعث توقف این برنامه‌ها شد. تولید کشاورزی در عربستان عمدتا بر محصولاتی مانند خرما، سبزیجات، غلات (گندم و جو) و محصولات دامی و شیلاتی متمرکز است. با وجود خودکفایی نسبی در محصولاتی نظیر لبنیات تازه، تخم‌مرغ، سیب‌زمینی، گوجه‌فرنگی و پیاز، وابستگی ۸۰ درصدی به واردات مواد غذایی، شکنندگی امنیت غذایی این کشور را نشان می‌دهد. این وابستگی، همراه با چالش‌هایی مانند کمبود نیروی کار ماهر، تغییرات شدید اقلیمی و کاهش بازده محصولات (پیش‌بینی کاهش ۱۰ تا ۲۵ درصدی تا سال ۲۰۵۰)، توسعه کشاورزی را دشوار کرده است.

سیاست‌ها و راهبردهای چشم‌انداز ۲۰۳۰

چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی با هدف کاهش وابستگی به نفت و افزایش امنیت غذایی، بخش کشاورزی را به‌عنوان یکی از اولویت‌های اصلی مورد توجه قرار داده است. این برنامه با رویکردی جامع و چندجانبه، به دنبال رفع چالش‌های ساختاری از طریق نوآوری و پایداری است.

 دولت با درس‌گرفتن از شکست‌های گذشته، مانند طرح‌های ناپایدار و متمرکز تولید گندم، سیاست‌هایی را برای بهینه‌سازی مصرف آب، بهبود زنجیره ارزش تولید و افزایش سودآوری محصولات کشاورزی تدوین کرده است. سرمایه‌گذاری‌های کلان در فناوری‌های نوین، ازجمله آبیاری قطره‌ای، کشاورزی در محیط‌های کنترل‌شده (مانند گلخانه‌ها) و استفاده از گونه‌های پربازده، به کاهش تبخیر و افزایش بهره‌وری کمک کرده است. همچنین، حمایت‌های مالی و یارانه‌های دولتی به کشاورزان برای کاهش وابستگی به واردات و تقویت تولید داخلی ارائه می‌شود.

ابتکارات نوآورانه و پایدار

عربستان سعودی با سرمایه‌گذاری ۸۰۰ میلیون‌دلاری در استارت‌آپ‌ها و تحقیقات کشاورزی (Agritech)، فناوری‌هایی نظیر هوش مصنوعی، اینترنت اشیا، حسگرهای الکترونیکی و نانوتکنولوژی را برای افزایش بهره‌وری به کار گرفته است. برنامه‌هایی مانند «برنامه ملی قطره» با هدف کاهش ۴۳ درصدی مصرف سرانه آب تا سال ۲۰۳۰، توسعه پروژه نمک‌زدایی آب دریا و تصفیه فاضلاب برای تأمین آب کشاورزی را دنبال می‌کند. مرکز ملی تحقیق و توسعه برای کشاورزی پایدار (Estidamah) با استفاده از تکنیک‌های پیشرفته، تا ۹۸ درصد در مصرف آب صرفه‌جویی کرده است. شرکت‌هایی مانند Topian (وابسته به NEOM) در کشاورزی مقاوم در برابر تغییرات اقلیمی و آبزی‌پروری احیاکننده فعالیت می‌کنند. همچنین طرح‌هایی مانند توسعه کشاورزی ارگانیک از طریق انجمن کشاورزی ارگانیک عربستان (SAOFA) و پروژه‌های توسعه روستایی مانند SRAD، با معرفی گونه‌های بهبودیافته (مانند سورگوم غنی‌شده)، به افزایش تولید و پایداری کمک کرده‌اند.

همکاری‌های بین‌المللی و زیرساخت‌ها

عربستان با همکاری کشورهایی مانند هلند و ایالات متحده، دانش و فناوری‌های پیشرفته کشاورزی را اخذ کرده است. صندوق توسعه کشاورزی این کشور با اختصاص ۲.۶ میلیارد دلار، به تقویت این همکاری‌ها پرداخته است. همچنین، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های کشاورزی، مانند سیستم‌های آبیاری کارآمد و نمک‌زدایی با انرژی تجدیدپذیر، به کاهش مصرف آب (تا ۲۰ درصد در سال‌های اخیر) منجر شده است. پروژه‌های بلندپروازانه و عظیم مانند NEOM، که شهری هوشمند با صد درصد انرژی تجدیدپذیر است و پارک انرژی تجدیدپذیر ملک سلمان، از دیگر اقدامات در راستای پایداری و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی هستند.

چشم‌انداز آینده؛ چالش‌ها و آموزه‌ها

عربستان با وجود محدودیت‌های شدید اقلیمی و منابع طبیعی، با تکیه بر چشم‌انداز ۲۰۳۰ و سرمایه‌گذاری‌های کلان در فناوری و زیرساخت، گام‌های مهمی در مسیر احیای منابع طبیعی، خوداتکایی غذایی و توسعه کشاورزی پایدار برداشته است، اما برای داوری و تأیید موفقیت نهایی بسیاری از این دستاوردها، نباید عجله کرد. این کشور با تمرکز بر نوآوری، تکنولوژی‌های سرمایه‌بر و جذب همکاری‌های بین‌المللی و اصلاح سیاست‌های کشاورزی، توانسته برخی محصولات را به خودکفایی برساند و وابستگی به واردات را کاهش دهد.

این دستاوردها با سرمایه‌گذاری سخاوتمندانه در حوزه تکنولوژی هوشمند ایجاد شده و عمدتا با حمایت کمپانی‌های بین‌المللی انجام شده است. با وجود سرمایه کافی، چالش‌هایی مانند کمبود نیروی کار ماهر، تغییرات شدید و چندجانبه اقلیمی و محدودیت منابع آبی همچنان موانع جدی هستند. موفقیت آینده عربستان در این حوزه به توانایی این کشور در حفظ تعادل بین توسعه بسیار سریع اقتصادی و پایداری زیست‌محیطی بستگی دارد. اگر این روند ادامه یابد و عربستان بتواند با تکیه بر نیروی انسانی داخلی موفق به انجام این مهم شود، عربستان می‌تواند به الگویی برای سایر کشورهای پردرآمد منطقه در مواجهه با چالش‌های امنیت غذایی تبدیل شود، اما قطعا کشورهایی با درآمد کم یا متوسط توان الگوبرداری از دستاوردهای عربستان را نخواهند داشت. ریسک تحولات سریع و بروز بی‌تعادلی در ابعاد اجتماعی و امنیتی از دیگر چالش‌های ملی حاکمان عربستان است.