نگاهی کلی به «نماد» در ایران

 ‌‌د‌ر سال‌های گذشته میزان دانش‌آموزان در معرض خطر و آسیب‌دیده اجتماعی رو به افزایش بوده است. در حالی شاهد افزایش آسیب‌های اجتماعی در میان دانش‌آموزان هستیم که مدارس به جمعیت گسترده‌ای از آنها، خانواده‌هایشان و کارکنان مدرسه دسترسی دارند و می‌توانند با راهبردها و برنامه‌های مبتنی بر شواهد از آسیب‌پذیری آنها پیشگیری کنند و آنان را توانمند سازند. به‌منظور پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان و کنترل و کاهش آنها، در سال 1394 سند نظام ائتلاف مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان تدوین و تصویب و پله به پله ریز برنامه‌های آن عملیاتی شده است. این نظام، نظامی چندبخشی و چندلایه‌ای تحت عنوان نماد است. بخش‌های نماد عبارت‌ا‌ند از آموزش، غربالگری، درمان و مددکاری اجتماعی و لایه‌های آن نیز مداخله در سطح مدرسه، منطقه و استان است. براساس برنامه‌ریزی‌ها باید نماد در سال تحصیلی ۱۳۹۹-۱۴۰۰ در همه مدارس کشور استقرار یافته و تثبیت شده باشد اما تا این سال نسخه کامل نماد در ۲۱ هزار مدرسه یا مدرسه یا ۱۷.۴۵ درصد از مدارس اجرا شده؛ البته نسخه کوتاه آن در همه مدارس اجرا شده است. براساس‌این  می‌توان گفت چتر این نظام هنوز فراگیر نیست و همه مدارس و دانش‌آموزان را دربر نمی‌گیرد و به‌ دلیل یکپارچه‌سازی بخش‌هایی از آن در برهه‌های از زمان از دسترس خارج شده یا هنوز از دسترس خارج است و هنوز سامانه برخط مقبول ارائه نشده و به نظر می‌رسد با نقطه پوشش کامل فاصله دارد. پرداخت اعتبارات این سامانه نیز با نوسان مواجه بوده و میزان پرداختی‌های آن به‌ازای هر دانش‌آموز اندک است. نماد همچنین همه آسیب‌های اجتماعی شناسایی‌شده را تحت پوشش ندارد و این می‌تواند از یک‌سو منجر به عدم پیشگیری از برخی از آسیب‌ها و کاهش آنها شود و از سوی دیگر همین آسیب‌ها در چرخ‌های دیگر منجر به آسیب‌های اجتماعی دیگر شود. برای مثال بی‌توجهی به کاهش خشونت و قلدری در سطح مدرسه می‌تواند منجر به اختلال در عملکرد تحصیلی و ترک تحصیل شود و اینها نیز منجر به بزهکاری شوند. برنامه‌های پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در نماد دارای دو نقطه عطف غربالگری و توجه هم‌زمان به دانش‌آموزان/ معلمان و والدین/ سرپرستان است. این توجه می‌تواند به بهبود روابط، افزایش دانش، مهارت‌های مراقبت (مراقبت از خود یا فرزند/ دانش‌آموز) دلبستگی و پیوند به والدین و مدرسه و بنابراین پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی منجر شود. روابط اجتماعی حمایتی و همراه با توجه و مراقبت بین والدین و کارکنان مدرسه از یک‌سو و فرزندان/ دانش‌آموزان از سوی دیگر پایه رشد شناختی، عاطفی و اجتماعی کودکان است.

‌برنامه‌های پیشگیری آسیب‌های دانش‌آموزی دارای چند نقطه‌ضعف به این شرح هستند:

تعدادی از برنامه‌های پیشگیری مانند کانون یاریگران زندگی بیرون از سامانه نماد است. این موضوع می‌تواند به موازی‌کاری، سردرگمی دانش‌آموزان، والدین و کارکنان مدرسه، هدر‌رفت منابع و کاهش اثربخشی مداخلات منجر شود.

همه عوامل خطر به‌ویژه عوامل اصلی مانند رسیدگی به مسائل خانواده‌های در معرض خطر و آسیب‌دیده، مسائل معلمان، ویژگی‌های مدرسه و فرایندهای آن و... را در برمی‌گیرند. در یک عبارت کلی‌تر می‌توان گفت برای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزی و کاهش آنها علاوه بر آنکه باید دانش‌آموزان در معرض خطر و آسیب‌دیده را تحت پوشش قرار دهیم باید به ارتقای کیفیت نهادهای رشد و توانمندسازی آنان مانند خانواده و مدرسه نیز توجه شود.

برنامه‌ای به‌منظور پیشگیری از آسیب‌پذیری اجتماعی دانش‌آموزان در معرض خطر پیش‌بینی‌نشده و به‌ نظر می‌رسد اقدام مؤثری در این زمینه نشده است. فروپاشی ائتلاف نماد و میز خدمت آن یکی از عوامل این موضوع است.

درمجموع درباره برنامه‌های پیشگیری باید گفت اینکه تنها سراغ دانش‌آموزان (با تأکید بر دانش‌آموزان در معرض آسیب و آسیب‌دیده) رفتن به‌منظور پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزی و کنترل و کاهش آنها کافی نیست بلکه لازم است کیفیت نهادهای جامعه‌پذیری دانش‌آموزان را نیز ارتقا دهیم. این کیفیت ناظر بر بهبود ویژگی‌هایی مانند نحوه توزیع دانش‌آموزان در مدارس، بهبود فضاهای آموزشی، تراکم آنها در مدرسه و در کلاس یا نسبت دانش‌آموزان به معلم، امکانات و تجهیزات مدرسه، محتوای دروس آموزشی، رویه‌ها و قواعد حاکم بر تنظیم رفتارها و روابط بین معلمان و دانش‌آموزان، شیوه تربیت فرزندان در خانواده‌ها، کیفیت رابطه بین والدین و معلمان و دانش‌آموزان، غربالگری دانش‌آموزان در معرض خطر و مراقبت از آنها و... است.