نیروهای انسانی که از دست می‌دهیم...
طبق اطلاعات رسانه‌ها طی چند سال اخیر به دلیل مشکلات اقتصادی روند مهاجرت ایرانیان افزایشی بوده است. به گفته مدیر رصدخانه مهاجرت ایران، زنان بزرگ‌ترین سهم را در آمار بی‌کاری دارند و جمعیت بالقوه مهاجرت در ایران هستند و به دلیل مشکلات اقتصادی و تحریم‌ها روند مهاجرت ایرانیان افزایشی بوده که در کنار مشکلات اقتصادی و اجتماعی باعث صعودی‌شدن روند مهاجرت شده است
شرق: طبق اطلاعات رسانه‌ها طی چند سال اخیر به دلیل مشکلات اقتصادی روند مهاجرت ایرانیان افزایشی بوده است. به گفته مدیر رصدخانه مهاجرت ایران، زنان بزرگ‌ترین سهم را در آمار بی‌کاری دارند و جمعیت بالقوه مهاجرت در ایران هستند و به دلیل مشکلات اقتصادی و تحریم‌ها روند مهاجرت ایرانیان افزایشی بوده که در کنار مشکلات اقتصادی و اجتماعی باعث صعودی‌شدن روند مهاجرت شده است. همچنین پیش‌تر بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران، کاهش نرخ برابری ریال در برابر ارزهای خارجی مخصوصا دلار را باعث جذابیت‌یافتن حقوق و دستمزدهای خارج از کشور می‌داند که در ایران کف و حداقل حقوق و دستمزد بین ۴.۵ تا ۵ میلیون تومان است و کف حقوق بازار کار جهانی را اگر به طور میانگین دو هزار دلار در ماه در نظر بگیریم با نرخ متوسط دلار در کشورمان نزدیک به ۵۰ میلیون تومان دستمزد می‌شود. یعنی یک اختلاف ۱۰ برابری اینجا وجود دارد، که بالطبع باعث ایجاد جاذبه خواهد شد.
همچنین طی زمان شیوع کرونا شاهد افزایش آمار مهاجرت‌های کادر درمان بودیم که از علت‌های عمده آن فشار کار بسیار زیاد و عدم دستمزد کافی بود که طبق گفته مسئولان نظام پرستاری استان تهران درخواست مجوز خروج از کشور پرستاران پایتخت در سال‌های قبل به طور میانگین ماهانه پنج نفر بود که با شروع همه‌گیری کرونا افزایش یافته و به ماهی ۵۰۰ درخواست رسیده است و حتی شریفی‌مقدم دبیرکل خانه پرستار در گفت‌وگو با روزنامه همشهری گفته بود: آمار مهاجرت پرستاران احتمالا نسبت به گذشته، ۲۰۰ تا ۳۰۰ درصد افزایش داشته و این به خاطر جذابیت کشورهای مرجع و تسهیل و تسریع در فعالیت پرستاران مهاجر است و در کشور ما هم شرایط بد است و پرستاران امنیت شغلی ندارند.
همچنین طبق برخی اظهارات کشورهای عربی حوزه خلیج فارس مقصد اول پرستاران و نیروی کاری متخصص و نیمه‌متخصص ایرانی هستند و مدیر رصدخانه مهاجرت ایران گفته بود: کشورهای حوزه خلیج فارس یا برخی از کشورهای همسایه در بسیاری از بخش‌ها با کمبود نیروی کار متخصص روبه‌رو هستند و از این فرصت استفاده می‌کنند تا برنامه‌های جذابی را برای جذب نیروی کار نیمه‌ماهر یا ماهر از ایران و بقیه کشورها پیشنهاد دهند.
بر اساس منابع بانک جهانی، داده‌‌ها از رشد ۲.۲ برابری شمار مهاجران ایرانی طی 30 سال گذشته خبر داده است.
بر پایه یک نظرسنجی مرکز افکارسنجی کیو آنالتیکز که آذر ماه سال گذشته منتشر شد ۳۳ درصد از افراد گفته بودند مایل هستند از ایران مهاجرت کنند و ۸۰ درصد آنها دستیابی به موقعیت اقتصادی بهتر یا خروج از موقعیت بد اقتصادی را انگیزه تمایل خود به این کار عنوان کردند، همچنین براساس نظرسنجی مؤسسه کیو، از هر سه ایرانی یک نفر مایل به مهاجرت است. تمایل به مهاجرت در ایران تقریبا دو برابر میانگین جهانی و نیز بالاتر از میانگین منطقه است و تمایل مهاجرت در ایران بین جوانان، افراد زیر ۳۰ سال، مجردها، تهرانی‌ها و دانشگاهیان بیشتر از دیگران است. نتایج نظرسنجی این مؤسسه نشان می‌دهد عوامل اقتصادی مهم‌ترین انگیزه افراد برای مهاجرت است. طبق سالنامه مهاجرت ایران:
رتبه ۵۴ مهاجرفرستی از میان ۲۳۲ کشور در سال ۲۰۲۰
رتبه ۱۴ پناه‌جوفرستی از میان ۱۹۵ کشور در سال ۲۰۲۰
رتبه ۲۲ پناهنده‌فرستی از میان ۱۹۴ کشور در سال ۲۰۲۰
رتبه ۱۹ دانشجوفرستی از میان ۲۴۱ کشور در سال ۲۰۱۸
همچنین اخیرا نیز سفارت آلمان در ایران در یک پست اینستاگرامی اعلام کرد در ترم زمستان گذشته بیش از ۴۱۶ هزار دانشجوی خارجی در دانشگاه‌های آلمانی ثبت‌نام کرده‌اند که بیش از ۱۱ هزار نفر آنها ایرانی بودند و همین‌طور ۳۷ درصد از دارندگان مدال در المپیادهای دانش‌آموزی، ۲۵ درصد از مشمولان بنیاد نخبگان و ۱۵ درصد از رتبه‌های زیر هزار کنکور سراسری مقیم کشورهای دیگر هستند اما سؤال این است، دولت برای جذب نخبگان چقدر هزینه می‌کند؟ در همین حال دولت در لایحه بودجه ۱۴۰۱ با عنوان حمایت و جذب نخبگان حدود ۲۰۵ میلیارد تومان بودجه در نظر گرفته است. این در حالی است که برای حمایت از قانون جوانی جمعیت و فرزندآوری ۱۲ هزار میلیارد تومان بودجه پیشنهاد داده است.
بر اساس لایحه بودجه ۱۴۰۱، معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهور باید ۱۹۷ میلیارد تومان از بودجه خود را برای حمایت از نخبگان و وزارت علوم و تحقیقات نیز باید حدود هشت میلیارد تومان از بودجه خود را به جذب نخبگان اختصاص دهد.
البته همه اینها گوشه‌ای از وضعیت مهاجرت ایرانیان است. همان‌طور که پیش‌تر عنوان شد، تمایل مهاجرت پزشکان و پرستاران نیز در یک سال اخیر بحث‌برانگیز شد و چندی پیش معاون پرستاری وزارت بهداشت اعلام کرده بود در سال ۹۹ حداقل هزار و ۲۵۰ نفر از سازمان نظام پرستاری درخواست برای مهاجرت کرده‌اند و البته تخمین زده می‌شود این عدد بیشتر باشد و اگر تخمین یک‌و‌نیم تا دو برابر را داشته باشیم، می‌توان این‌طور گفت که معادل ۳۰ دانشکده پرستاری که نیروی انسانی را تربیت می‌کنند مهاجرت داریم.
خبرگزاری مهر هم آذر ماه که در اوج شیوع کرونا بود اعلام کرد که سهم دانشجوفرستی ایران از کل بازار دانشجویان بین‌المللی جهان از سال ۲۰۱۲ روندی کاهشی به خود گرفته و از حدود ۱.۳ درصد به حدود یک درصد در سال ۲۰۱۸ رسیده است. همچنین سهم دانشجویان ایرانی خارج از کشور به نسبت کل جمعیت دانشجویان مشغول به تحصیل در داخل طی سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ با تغییر چندانی همراه نبوده (علیرغم افزایش قابل توجه جمعیت کل دانشجویان کشور) و از حدود یک درصد در سال ۲۰۰۰ به حدود ۱.۵ درصد در سال ۲۰۱۸ رسیده است.
بر اساس آخرین آمار یونسکو رتبه دانشجوفرستی ایران از میان ۲۴۱ کشور جهان، ۱۹ بوده است. آمریکا، ترکیه، آلمان، ایتالیا و کانادا به ترتیب پنج مقصد اصلی دانشجویان ایرانی در دنیا هستند.
طی سال‌های اخیر به همان دلایلی که ذکر شد جمعیت دانشجویان ایرانی در آمریکا کاهش یافته و دانشجویان کشورهایی همچون کانادا، ایتالیا و ترکیه را به عنوان مقصد تحصیلی خود انتخاب کرده‌اند.
به عنوان مثال بر اساس آخرین گزارش Open Doors تعداد دانشجویان ایرانی در دانشگاه‌های آمریکا با کاهشی ۱۶ درصدی همراه بوده و از ۱۱ هزار و ۴۵۱ دانشجو در سال تحصیلی ۲۰۲۰-۲۰۱۹ به ۹ هزار و ۶۱۴ دانشجو در سال تحصیلی ۲۰۲۱-۲۰۲۰ رسیده است.
تحلیل آمار دریافتی از اداره گذرنامه در بازه زمانی سال ۱۳۸۰ تا مرداد ۱۳۹۹ نشان می‌دهد که ۵۶.۶ درصد از دارندگان مدال در المپیادهای دانش‌آموزی، ۶۹.۱ درصد از مشمولان بنیاد و ۷۸.۳ درصد از افراد حائز رتبه‌های یک تا هزار آزمون سراسری در داخل کشور هستند.
در میان گروه‌های مورد بررسی به ترتیب المپیادی‌ها با ۳۷.۲ درصد، مشمولان بنیاد با ۲۵.۵ درصد و رتبه‌های یک تا هزار آزمون سراسری با ۱۵.۴ درصد بیشترین درصد افراد مقیم خارج را به خود اختصاص داده‌اند.
در این میان، ۴.۴ درصد از المپیادی‌ها، ۳.۷ درصد از مشمولان تحت پوشش بنیاد و ۲.۶ درصد از رتبه‌های برتر کنکور که پیش‌تر از کشور خارج شده بودند، به ایران بازگشته‌اند.
در این میان تعدادی از کارآفرینان و متخصصان نیز با برنامه‌ای تحت عنوان «همکاری با متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج از کشور» معاونت علمی که از سال ۱۳۹۳ اجرا شده به کشور بازگشتند. از طریق این برنامه تا به امروز بیش از ۸۵۰۰ نفر از متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج از کشور ثبت‌نام کردند و همچنین بیش از ۲۴۰۰ ایرانی نیز با مراکز علمی و صنعتی داخل کشور همکاری می‌کنند.
تاکنون بیش از ۲۰۰ استارت‌آپ از طریق کارآفرینان ایرانی خارج از کشور در ایران راه‌اندازی شده که زمینه ایجاد اشتغال برای ۲۴۰۰ نفر از دانش‌آموختگان داخلی را فراهم کرده است.
ترکیه، مقصد اول ایرانی‌ها
مهاجرت ایرانیان به ترکیه از سال ۲۰۱۶ تاکنون سه برابر شده است. پیش از این آمریکا و کانادا و آلمان اولین مقاصد مهاجرتی ایرانیان بود اما حالا ترکیه جای آلمان و کانادا را گرفته. دلیل آن هم احتمالا هزینه کمتر مهاجرت به ترکیه بوده است که در همین چند روزه آنکارا اعلام کرد که میزان سرمایه‌گذاری خارجی‌ها در املاک این کشور را برای دریافت شهروندی ترکیه از ۲۵۰ هزار دلار به ۴۰۰ هزار دلار افزایش داده است. بنابراین خارجی‌ها از جمله ایرانی‌ها از این پس با پرداخت هزینه بیشتر و عدم فروش ملک خریداری‌شده به مدت سه سال می‌توانند شهروندی ترکیه را دریافت کنند. اصلاح مقررات اعطای شهروندی ترکیه به خارجی‌ها در حالی انجام شده است که ایرانی‌ها، عراقی‌ها، روس‌ها و افغان‌ها در صدر فهرست خریداران خانه در ترکیه قرار دارند.
تعداد جمعیت مهاجران با تابعیت ایرانی در ترکیه براساس سال اخذ اقامت در سال ۲۰۱۹ نسبت به سال ۲۰۱۸ دو برابر بوده و در سال ۲۰۱۸ نیز نسبت به سال ۲۰۱۷ دو برابر رشد داشته. به عبارتی یعنی افزایش استقبال ایرانیان برای مهاجرت به ترکیه را نشان می‌دهد و براساس این گزارش در سال ۲۰۱۹ حدود ۴۲ هزار مهاجر با تابعیت ایرانی وارد ترکیه شده است. این در حالی است که این تعداد در سال ۲۰۱۶ حدود ۱۵ هزار و ۵۰۰ نفر بوده است.
اما نکته جالب توجه این است که گویا ترکیه برای ایرانیان پایگاه اول مهاجرت است و نه مقصد نهایی. چون در سال ۲۰۱۹ حدود ۱۸ هزار نفر از شهروندان ایرانی از ترکیه خارج شده‌اند. احتمالا روند سخت مهاجرت به کشورهای اروپایی و آمریکا، ایرانیان را واداشته که ابتدا به ترکیه بروند و چند سال بعد، برای مهاجرت به کشور دیگری اقدام کنند.
همچنین از سوی دیگر براساس آمارهای رصدخانه مهاجرت ایران، در پایان سال ۲۰۲۰ تعداد کل ایرانیان در وضعیت پناه‌جویی یعنی کسانی که تقاضای پناهندگی دارند در جهان ۷۷ هزار و ۲۱۷ نفر بوده، اما نکته اینجاست که ترکیه یکی از کشورهای اصلی پناه‌جویان ایرانی است، بر این اساس بیشترین تعداد ایرانیان در وضعیت پناه‌جویی در کشورهای ترکیه، آلمان، بریتانیا، عراق و استرالیا حضور دارند.
اما ماجرا به اینجا ختم نمی‌شود. آمارهای دانشجویان ایرانی در ترکیه هم نشان از استقبال ایرانیان برای رفتن به ترکیه می‌دهد. نام ایران در پنج کشور اول که بیشترین سهم از بازار دانشجویان بین‌المللی در ترکیه را دارند، هم دیده می‌شود. سوریه، جمهوری آذربایجان، ترکمستان، ایران و افغانستان به ترتیب کشورهایی هستند که ۵۰ درصد سهم از این بازار را دارند و آمریکا، ترکیه، آلمان، ایتالیا و کانادا به عنوان پنج مقصد اصلی دانشجویان ایرانی در دنیا هستند. تعداد دانشجویان ایرانی در سال ۲۰۱۸ در ترکیه نسبت به سال ۲۰۱۷ افزایش پنج‌درصدی داشت، اما آن‌طور که رصدخانه مهاجرت ایران نوشته پایین‌تربودن هزینه تحصیل در کشور ترکیه نسبت به سایر کشورها یکی از دلایل اصلی افزایش جمعیت دانشجویان ایرانی در ترکیه است. مهاجرت به ترکیه فقط برای مردم ایران جذاب نیست. ترکیه مدتی است به یکی از اصلی‌ترین مقاصد پناه‌جویان جهان تبدیل شده است. اما این کشور مدتی است که در تلاش است تا مانع ورود مهاجران غیرقانونی به کشور خود شود. البته راهکار ترکیه برای این کار ساخت دیواری در مرز ایران بود، دیواری با سه متر ارتفاع و دو متر طول با بلوک‌های بتونی هفت‌تنی و یک متر سیم خاردار بالای آن. هر ۳۰۰ متر هم برجک‌های دیده‌بانی دارد و سایر تدابیر دیگر که ورود مهاجران را سخت‌تر می‌کند. مقامات ترکیه گفته‌اند دیوارکشی به منظور جلوگیری از انواع قاچاق، مهاجرت غیرقانونی و تأمین امنیت مرزی است. پیش از این هم یونان تلاش کرده بود که با ساخت یک دیوار بتونی مانع ورود مهاجران و پناه‌جویان غیرقانونی به کشور خود شود. حالا شرایط برای مهاجران غیرقانونی سخت‌تر از قبل شده است. بسیاری از مهاجران غیرقانونی از راه یونان به کشورهای اروپایی می‌روند. حالا علاوه بر خطرات دیگر که بر سر راهشان وجود دارد باید فکری هم به حال دیوارهای سیمانی طویل و عریضی کنند که برایشان کشیده شده که پیش‌تر معاون پیشین وزیر مهاجرت یونان گفته بود: ما با تلاش‌های زیاد موفق شدیم که سرازیرشدن مهاجران را مهار کنیم. در سال ۲۰۱۹ حدود ۵۹ هزار و ۷۰۰ نفر به جزایر لیسبوس، ساموس، خیوس، کاس و لیروس رسیدند، اما در سال ۲۰۲۰ شمار مهاجران تازه رسیده به کمتر از ۹۷۰۰ نفر کاهش یافت.
با این وجود مهاجرت برای اغلب مردمان خاورمیانه کاری دشوار است که پیچیده‌ترشدن سیاست‌های کشورها برای پذیرش مهاجر مانع از ورودهای غیرقانونی می‌شود که همین سرنوشت بسیاری را در مسیرهای غیرقانونی برای رسیدن به کشور دلخواه تحت تأثیر قرار می‌دهد.
