معماری؛ عاملی برای حل بحران نه ایجادکننده بحران

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

 نفیسه کلهر: در روزگاری که بحران آب و تغییرات اقلیمی به مسئله‌ای جهانی بدل شده، یک مهندس معمار تلاش کرده معماری را نه‌فقط به‌ عنوان حرفه، بلکه به‌ عنوان پاسخی برای بحران معنا کند. برای او معماری، هنر «پاسخ‌دادن» به نیاز انسان، به شرایط اقلیمی و به حکمت تاریخی مردمانی است که قرن‌ها پیش از ما با منابع محدود، زندگی‌ای پایدار بنا کرده بودند. در این گفت‌وگو، از تجربه‌های زیسته‌ مهدی خطیبی، تحصیل‌کرده معماری دانشگاه ملی ایران، شنیدیم و از پروژه‌های شخصی‌اش و بازخوانی معماری سنتی برای حل بحران‌های امروز پرسیدیم.

 شما در بسیاری از پروژه‌هایتان روی سازگاری با محیط‌ زیست تأکید داشته‌اید. این دغدغه از کجا شکل گرفت؟

از همان سال‌های آغازین کار حرفه‌ای، یکی از مسائلی که فکرم را درگیر می‌کرد، نادیده‌گرفتن ناترازی بین عرضه و تقاضا در مصرف انرژی و منابع آن بود؛ خانه‌هایی که بی‌هیچ توجهی به اقلیم، خورشید، باد یا باران طراحی می‌شدند و صرفا مصرف‌کننده آب، برق و گاز بودند، در حالی‌ که ما یک سابقه درخشان زیستی و معماری داریم. کافی‌ است به قنات‌ها، آب‌انبارها یا حتی نحوه ساخت خانه‌ها در بافت‌های تاریخی نگاه کنیم.

 منظورتان این است که ایده‌های نو و جدید علمی را کنار بگذاریم و فقط طبق روش‌های سنتی عمل کنیم؟

خیر، من همیشه معتقد بوده‌ام که با ترکیب این دانسته‌های بومی با فناوری‌های روز، می‌شود گامی مؤثر برای توسعه پایدار برداشت. مثلا برخلاف خیلی‌ها که مخالف سدسازی هستند، من مخالفتی ندارم، در قدیم هم سد بود با نام بند که روی رودخانه‌ها احداث می‌کردند و به این وسیله می‌توانستند آب رودخانه را برای مصارفی مثل آسیاب و کشاورزی استفاده کنند. مهم‌ترین بند در شوشتر احداث شده که بسیار کارایی دارد. یا وقتی سد منجیل نبود هر سال سیل به شالیزارهای گیلان آسیب می‌رساند، اما با احداث این سد آب کنترل شده است و به میزانی که می‌خواهند هدایت می‌شود، از آب سدها برق تولید می‌شود و بسیاری مزایای دیگر. اما اگر سدسازی مشکلی پیش آورده به دلایل دیگری است.

 درباره پروژه‌هایتان بگویید که ایده‌های گذشته را با علم روز در آن به کار برده‌اید.

یکی از اولین پروژه‌های شخصی‌ام که در اوایل دهه ۹۰ اجرا شد، ساخت یک منزل مسکونی بود. بعد از کلی رفت‌وآمد به ادارات و ناکامی در گرفتن حمایت برای ایده‌ جمع‌آوری آب باران، بالاخره خودم دست به کار شدم و اولین آب‌انبار مدرن را ساختم. هدفم این بود که از آب باران برای آبیاری فضای سبز، شست‌وشوی حیاط و خودرو استفاده کنم. جالب است که حجم آبی که جمع ‌شد آن‌قدر زیاد بود که بدون مصرف به‌موقع، حتی گندید و مجبور شدم تخلیه‌اش کنم. این تجربه باعث شد در پروژه بعدی از همان ابتدا، برای مصرف بهینه و چندمنظوره‌ آب برنامه‌ریزی کنم.

 در پروژه بعدی چه تدابیری اندیشیدید؟

در ساختمان بعدی، از همان آب باران برای فلاش‌تانک‌ها استفاده کردم. همچنین با الهام از حوض‌خانه‌های قدیمی که در زیرزمین ساخته می‌شد، استخری در زیرزمین ساختم که هم برای بازی بچه‌ها کاربرد داشت، هم برای آب‌درمانی و هم در زمان کم‌آبی به‌ کار می‌آمد. این همان رویکرد چندکارکردی در معماری گذشته‌مان است. در همان پروژه، از انرژی خورشیدی هم بهره بردم: پنل‌های خورشیدی برای تأمین برق مشاعات و گرم‌کردن آب مصرفی که با سوبسیدی که اداره برق می‌داد، هزینه‌ها کاهش چشمگیری داشت. در نهایت حدود ۸۰ درصد آب گرم مورد نیاز و سهم قابل توجهی از برق این ساختمان مسکونی را از این طریق تأمین می‌کردم. چندین سال است که با کمک کارشناسان خبره در پروژه مسکونی که ساختم موفق شدم در مرحله اول حدود ۳۰ درصد و در مرحله دوم حدود ۵۰ درصد در مصرف آب شرب صرفه‌جویی کنم، امروز با توجه به شرایط اضطراری امیدوارم با پژوهش‌های بیشتر این مقدار را افزایش دهم. تازه این فقط برای آب شرب است که اگر این پژوهش برای خدمات شهری و صنعتی و به‌ویژه بخش کشاورزی نیز به کار برود، حدود ۸۰ تا ۹۰ درصد آب شیرین موجود را می‌توان برای مصرف تصفیه کرد.

 در این باره چه موضوعاتی را باید مد نظر قرار دهیم؟

از آنجایی که ما در پیشینه کشورمان همیشه با بحران آب روبه‌رو بودیم، بلدیم چطور از آب استفاده کنیم و زودتر می‌توانیم به نتیجه برسیم. مهم‌ترین موضوعاتی که امروز ما باید به آن توجه کنیم، استفاده بیشتر از چرخش آب در‌باره آب شرب و صنعتی و دوم تغییر الگوی کشت و درختکاری است و سوم اجرای برنامه مهم آمایش سرزمین که اگر به این سه موضوع توجه شود، خیلی از مشکلات کشور حل خواهد شد.

 با توجه به پروژه‌هایتان و الهام از گذشته، بازگشت به سنت‌ برای شما فقط نوستالژی نیست، بلکه راهکاری عملی‌ است؟

قطعا. من معتقدم سنت، یک دانش زیستی است که در دل تجربه و شناخت اقلیم شکل گرفته. در قزوین، شهری که بیش از هزار سال سابقه شهرنشینی دارد، چیزی حدود چهار هزارو 500 چاه، قنات و شبکه گسترده آب‌انبار وجود داشته است. حتی خانه‌ها طوری ساخته می‌شدند که در حیاطشان آب‌انبار خصوصی وجود داشته باشد. اینها فقط میراث نیست، راه‌حل است.

 در یکی از یادداشت‌های شما به باغستان سنتی قزوین اشاره شده بود. کمی بیشتر درباره آن بگویید.

باغستان سنتی قزوین، الگویی از زندگی در پیوند با طبیعت است. هزاران هکتار از این باغ‌ها فقط با آب باران و سیلاب تغذیه می‌شدند، بدون نیاز به چاه‌های عمیق یا شبکه‌های انتقال. در گذشته، همین باغستان بیشتر نیازهای مردم را تأمین می‌کرد و به‌ نوعی سپر دفاعی شهر در برابر قحطی و خشک‌سالی بود. ولی امروز سطح این باغستان به نصف رسیده. در حالی‌که اگر نصفش باقی مانده، پس باید برای نصف دیگرش هنوز آب وجود داشته باشد. اما ما امروز برای تأمین شش تا هشت درصد آب شرب دچار بحران هستیم، در حالی‌ که ۹۰ درصد مصرف‌مان مربوط به کشاورزی‌ است. این بحران واقعی نیست، بلکه بحران مدیریت و اندیشه است.

 نقش معماران و شهرسازان را در این میان چطور می‌بینید؟

ما وظیفه داریم معماری را به یک عامل کمک‌کننده برای حل بحران تبدیل کنیم، نه اینکه خود عامل بحران باشیم. معماری پایدار یعنی طراحی‌ای که در چرخه طبیعت اختلال ایجاد نکند. یعنی از همان مرحله طراحی، به بازیافت، صرفه‌جویی و مصرف بهینه فکر کنیم. معمار باید نه‌فقط زیباشناس که مسئله‌شناس هم باشد.

 در سطح کلان چه اقداماتی می‌شود انجام داد؟

یکی از موضوعاتی که توسط دولت برای انتقال پایتخت به منطقه مکران پیشنهاد شد موضوع آمایش سرزمین و انتقال جمعیت به یکی از مناطق پرآب کشورمان یعنی حاشیه حدود دو هزار کیلومتری کنار خلیج فارس بود که مهم‌ترین محل برای صنایع آب‌بر و مهم‌ترین محل صادرات و نزدیک‌ترین محل به انتقال آب شور به شیرین است (تمام کشور‌های عربی از این فرصت استفاده می‌کنند) و این می‌تواند ما را وارد مرحله توسعه پایدار کند، همان‌طور که در حال حاضر بزرگ‌ترین و مهم‌ترین شهرهای جهان در کنار دریا قرار گرفته‌اند و ما از این امتیاز متأسفانه بی‌بهره‌ایم.