ترمز ناگهانی ساخت‌و‌ساز تهران‌ نسخه شفابخش نیست

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

ریاست‌جمهور‌ سیاست تازه‌ای برای محدودکردن رشد بی‌رویه تهران پیش‌بینی‌ و بر تمرکززدایی از کاربری‌های دولتی در پایتخت تأکید کرده است. این تصمیم اما با برداشت‌های ناقص و پیشنهاد توقف دوساله ساخت‌وساز، بحث‌های گسترده‌ای درباره آینده شهر، بحران آب و فشار بر منابع زیستی تهران ایجاد کرده است. کارشناسان هشدار می‌دهند محدودیت یک‌جانبه ساخت‌وساز‌ نه‌تنها بحران را حل نمی‌کند، بلکه زمینه‌ساز سوداگری و پیامدهای اقتصادی ناخواسته خواهد شد. گفته می‌شود‌ ریاست‌جمهوری تکلیف تازه‌ای برای شورای عالی معماری و شهرسازی و وزارتخانه مربوطه تعیین کرده تا مقابل رشد بی‌رویه تهران گرفته شود. این تصمیم که با عنوان «تمرکززدایی از کاربری‌های دولتی در پایتخت» مطرح شده، در عین حال بحث‌های گسترده‌ای درباره آینده ساخت‌وساز، قیمت‌ها و تمرکز منابع اقتصادی در تهران به‌ راه انداخته است.

این تکلیف در قالب سیاست‌های جدید، بر لزوم جلوگیری از رشد بی‌ضابطه تهران تأکید کرده و در همین راستا معاونت شهرسازی وزارتخانه مربوطه، دستورالعملی را درباره تمرکز کاربری‌های دولتی در تهران ارائه داده و پیشنهاد کرده در صورت امکان، بخشی از این کاربری‌ها به سایر نقاط کشور منتقل شود. این تصمیم در عمل ناظر بر محدودکردن برخی فضاهای کاری و فعالیتی در تهران مانند دانشگاه‌ها و مراکز مختلف است. این موضوع البته پیش‌تر نیز در شورای عالی معماری و شهرسازی مطرح شده و قرار بر این بود که پس از مشخص‌شدن سیاست‌ها، به کارگروه‌های فنی برای بررسی محتوای تخصصی ارجاع داده شود. به باور اعضای شورا، تا زمانی که سیاست اصلی مشخص نباشد، نمی‌توان نسخه اجرائی یا جزئیات دقیق برای آن پیچید.

با‌این‌حال، برداشت‌های ناقص از این سیاست موجب شد طرحی تحت عنوان «توقف دوساله ساخت‌وساز در تهران» مطرح شود. اما این پیشنهاد به اعتقاد کارشناسان نه‌تنها به کاهش واقعی ساخت‌وساز و جمعیت منجر نمی‌شود، بلکه پیامدهای اقتصادی قابل‌ توجهی نیز دارد. مجوزهای ساخت‌وسازی که طی سال‌های اخیر اجرا نشده، باعث افزایش شدید قیمت‌ها می‌شود. تجربه حوزه‌های دیگر هم نشان می‌دهد محدودیت عرضه به‌جای ایجاد تعادل، بازار را به سمت سوداگری و تجارت ناسالم سوق داده است. به اعتقاد کارشناسان، بیش از 50 درصد درآمد کل کشور در تهران و کرج متمرکز است. این تمرکز بی‌سابقه باعث شده تهران همواره با فشار مضاعف در حوزه‌های مختلف روبه‌رو باشد. به اعتقاد کارشناسان، تا زمانی که این تمرکز ادامه یابد، امکان کنترل جمعیت، ساخت‌وساز و حتی ارتقای کیفیت زندگی در تهران فراهم نخواهد شد.

مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران، روز گذشته در حاشیه صحن شورای شهر تهران نسبت به پیشنهاد توقف دو‌ساله ساخت‌وساز در تهران واکنش نشان داد و به رسانه‌ها گفت: طرحی که وزارت نیرو به شورای عالی معماری و شهرسازی ارائه داده که چون تهران آب ندارد، دو سال ساخت‌وساز نشود، مثل این است که بگویند چون پوشک بچه نیست، شهروندان نباید صاحب فرزند شوند و نمی‌دانم چنین طرح‌هایی درست است یا نه. شما از سال‌ها قبل می‌دانستید آب ندارید و باید فکری می‌کردید و جالب است می‌گویند در تهران ساخت‌وساز نشود چون آب نداریم، اما حریم تهران را به دست ساخت‌وسازها دادند و این استدلال‌های آبکی و ضعیف است.

مهدی عباسی، رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر تهران نیز درباره اینکه هشدار داده شده به دلیل کمبود آب، تهران دیگر حتی تحمل دو سانت ساخت‌وساز اضافه را ندارد، گفت: بحران آب مسئله‌ای سیاسی نیست، بلکه تهدیدی حیاتی برای همه شهروندان است. او خواستار توقف سیاست‌های توسعه‌ای برخلاف ظرفیت زیستی تهران و مدیریت فوری مصرف آب شد.

عباسی درباره بخش‌نامه مربوط به تراکم ساختمانی که در حال اجراست و هنوز لغو نشده نیز توضیخ داد: «این تصمیم‌ها در حالی ادامه دارد که ظرفیت زیست‌پذیری تهران به‌طور کامل زیر سؤال است». رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی با بیان اینکه موضوع حریم تهران نیز در معرض تهدید قرار دارد، گفت: تهران و البرز منابع مشترک دارند. امروز ما آب طالقان را به تهران می‌آوریم، اما این منابع طبیعی تا کی وجود خواهند داشت؟ تغییرات اقلیمی هم به ضرر ماست و منطقه غرب آسیا درگیر خشک‌سالی مفرط است. پس باید باور کنیم در شرایط تنش آبی زندگی می‌کنیم و ممکن است وضعیت بدتر هم بشود. عباسی راهکار عبور از بحران را تدوین یک «برنامه جامع مدیریت آب» دانست و توضیح داد: این برنامه باید از اصلاح الگوی مصرف و جلوگیری از هدررفت شروع شود و به بهینه‌سازی در کشاورزی، صنعت و حوزه شهری برسد. ما باید جمعیت‌پذیری را متناسب با ظرفیت زیستی مناطق تنظیم کنیم و اجازه ندهیم بار جمعیتی بیش از حد به تهران تحمیل شود.

به گفته او، ۶۰ درصد آب شرب تهران از چاه‌های عمیق و سفره‌های زیرزمینی تأمین می‌شود و این وابستگی هر روز بیشتر می‌شود. عباسی هشدار داد: هم‌اکنون دشت‌های تهران با کسری ۴۰۰ میلیون مترمکعبی مواجه هستند. در شهر تهران سالانه یک‌میلیاردو ۳۰۰ میلیون مترمکعب آب مصرف می‌کنیم که دست‌کم ۳۰۰ میلیون مترمکعب آن قابلیت صرفه‌جویی دارد. اگر این مقدار مدیریت شود، می‌توانیم جلوی برداشت بی‌رویه و فرونشست زمین را بگیریم. مسئله آب موضوع دعوا و رقابت سیاسی نیست. اگر بی‌آبی گریبان ما را بگیرد، همه بدون استثنا درگیر بحران می‌شویم. بنابراین سیاست‌مداران، مسئولان، رسانه‌ها و مردم باید هم‌صدا برای مدیریت آب تلاش کنند. عباسی با اشاره به آخرین آمارهای سازمان نقشه‌برداری درباره فرونشست ۲۴سانتی‌متری تهران گفت: این عدد کوچک نیست و نشان‌دهنده بحرانی جدی است. بخشی از این مشکل به هدررفت ناشی از فرسودگی شبکه آب شهری برمی‌گردد و بخش دیگر به ساخت‌وسازهای بی‌رویه. ما بارها مکاتبه و اعلام کرده‌ایم که ساخت‌وسازهای فراتر از قانون قابل قبول نیست. مسئولان باید بدانند تصمیمات امروز بر آیندگان اثر می‌گذارد و ما امانت‌دار نسل‌های بعد هستیم.

رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر تهران بر لزوم تصمیمات ترکیبی برای مدیریت بحران آب و توقف سیاست‌های غلط ساختمانی تأکید کرد. او بحران آب را مهم‌ترین محدودیت توسعه پایتخت دانست و گفت: برداشت از سفره‌های زیرزمینی امروز ممکن است، اما پنج سال دیگر چه؟ باید افق بلندمدت را دید. او با تأکید بر اینکه انتقال آب از طالقان یا سایر منابع بیرونی راه‌حل پایدار نیست، دو راهبرد اصلی نجات تهران را «اصلاح مصرف در مبدأ» و «بازچرخانی آب» معرفی کرد. عباسی با بیان اینکه رویکردهای یک‌جانبه قادر به حل بحران آب نیستند، تأکید کرد: برای مدیریت منابع باید سیاستی ترکیبی و چندلایه داشت. بخشی از اقدامات باید هم‌زمان و برخی به‌ صورت مرحله‌ای انجام شوند. اما به‌‌عنوان کارشناس می‌گویم دو موضوع راهبردی امروز کلید حل بحران آب تهران هستند؛ نخست، مدیریت مصرف در مبدأ و دوم، بازچرخانی آب.

او توضیح داد: انتقال آب از طالقان یا جاهای دیگر چاره کار نیست. این اقدام به معنای مصرف حقابه دیگران است و در نهایت بحران را جابه‌جا می‌کند. در مقابل، اگر شهروندان فقط با یک اصلاح ساده ۱۰ تا ۱۵درصدی در مصرف‌ صرفه‌جویی کنند، عدد بزرگی ذخیره می‌شود. همچنین اگر بتوانیم ۱۱۰ میلیون مترمکعب آب تهران را بازچرخانی کنیم، به همان اندازه از برداشت آب برای فضای سبز جلوگیری خواهد شد؛ یعنی یک‌چهارم نرخ منفی برداشت از سفره‌های زیرزمینی مدیریت می‌شود. این یک عدد بزرگ است که فقط به یک تصمیم و عزم جدی نیاز دارد». رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی تأکید کرد که حل این بحران در دو سطح قابل پیگیری است: سطح مردمی که نیازمند اصلاح الگوی مصرف است‌ و سطح مدیریتی که به تصمیم‌های راهبردی و زیرساختی برمی‌گردد. باید ذهن مردم را درگیر کنیم؛ اینکه چند دقیقه شیر آب باز بماند، به ثانیه‌ها هم اهمیت دارد. این اراده فردی می‌تواند تفاوت بزرگی ایجاد کند.

مهدی عباسی‌ با اشاره به راهکارهای مدیریت منابع آبی در پروژه‌های ساختمانی گفت: ما نباید مسئله را این‌طور حل کنیم که ساخت‌وساز را به‌‌طور کامل متوقف کنیم. برای ساختمان‌های در حال ساخت می‌توانیم از پساب استفاده کنیم. در نتیجه، اگر به‌سرعت تصفیه‌خانه‌ها را آماده کنیم، می‌توانیم آب مورد نیاز این پروژه‌ها را از پساب تأمین کنیم. این یعنی نوع آب مصرفی در ساخت‌وساز مدیریت می‌شود و فشار بر منابع آبی اصلی کاهش می‌یابد. هر زمان که به‌ جای اصلاح فرایندها، صرفا صورت‌مسئله را پاک کرده‌ایم، بحران در جای دیگری با عارضه جدی‌تر ظاهر شده است. بنابراین باید اشکالات مسئله را حل کرد، نه اینکه راه‌حل‌های ساده، اما ناکارآمد مثل توقف کامل ساخت‌وساز را به‌عنوان نسخه ارائه داد. کاظمیان، دبیر شورای‌ عالی معماری و شهرسازی، در توضیح این پیشنهاد گفته است که بارگذاری جمعیتی و فعالیتی جدید در تهران باید در چارچوب اسناد مصوب توسعه و عمران محدود شود. این حتما به معنای محدودیت شدید خواهد بود؛ زیرا نکته ما این است که باید تلاش کنیم جمعیت و فعالیت اقتصادی که مصرف زمین و مصرف آب و کاربری بالایی دارند، یعنی نیروی انسانی زیادی لازم دارند، به‌عنوان نقطه شروع تقاضای ساخت‌وساز در تهران محدود کنیم. دبیر شورای‌ عالی معماری و شهرسازی تأکید کرد: «این نقطه شروع درستی برای موضوع است. وزارت نیرو کلی‌تر درخواست شده است، البته خود آقای رئیس‌جمهور هم از ما خواسته بودند که سیاست‌های کنترل ساخت‌وساز و توسعه تهران را ارائه دهیم. یکی از مبانی اساسی آن این است که برای جلوگیری از رشد منطقه تهران بتوانیم بارگذاری جمعیتی و فعالیتی در تهران را محدود کنیم، به گونه‌ای که جمعیت تهران اضافه نشود. مکانیسم آن هم این است که فرصت‌های شغلی در تهران به فرصت شغلی از نوع خدمات برتر کلان‌شهری تغییر ماهیت دهند. ضمن اینکه رونق و توسعه اقتصادی تهران را داشته باشیم، در ‌عین‌ حال باعث افزایش جمعیت و ساخت‌وساز هم نشویم».

شربیانی: تهران به نقطه بحرانی رسیده است

جعفر شربیانی، عضو شورای شهر تهران،‌ با اشاره به سخنان اخیر درباره توقف کامل ساخت‌وساز در پایتخت، به «شرق» گفت: «اینکه بگوییم ساخت‌وساز را متوقف کنیم، در عمل شدنی نیست. اما معنای سخنان کارشناسان این است که باید در بارگذاری‌های شهری نهایت خساست و وسواس را به خرج دهیم». او افزود که طرح جامع و تفصیلی تهران از ابتدا بر پایه منابع آب، برق و ظرفیت‌های زیستی تنظیم شده و اگر به‌درستی اجرا و به‌روز شود، می‌تواند مسیر درستی برای اداره شهر رقم بزند.

شربیانی معتقد است: در شهری با حدود یک میلیون پارسل مسکونی نمی‌توان گفت همه دست‌ها بالا، دیگر هیچ ساخت‌وسازی صورت نگیرد. اما معنای این هشدارها روشن است؛ باید درباره بارگذاری جمعیت و ساخت‌وساز در تهران نهایت دقت و حساسیت را به خرج داد. تهران امروز از نظر منابع و زیرساخت‌ها به یک نقطه بحرانی رسیده است. راه‌حل این است که وفادار به طرح جامع و تفصیلی باشیم، عملکردها را متناسب با شرایط روز بازبینی کنیم و به‌روز نگه داریم. در ‌این ‌صورت، اداره تهران از نظر اساسی‌ترین موضوعات در ریل درستی قرار می‌گیرد. در همان طرح جامع همه چیز دیده شده بود؛ از منابع آب و برق گرفته تا پیش‌بینی جمعیت. مشکل این است که در عمل، تغییرات بی‌قاعده‌ای رخ داده است. شربیانی با انتقاد از تغییرات گسترده در طرح‌های شهری توضیح داد: کمیسیون ماده ۵ برای این شکل گرفت که اگر حقی از شهروند در طرح تفصیلی ضایع شد یا نیاز به تغییر محدودی وجود داشت، آن را اصلاح کند. اما امروز کمیسیون به محلی برای تغییرات گسترده بدل شده و همین، بارگذاری بیش از ظرفیت بر تهران تحمیل کرده است.

به گفته او، یکی از ریشه‌های این مشکل به وابستگی مالی شهرداری برمی‌گردد: درآمد شهرداری عمدتا بر فروش تراکم و ساخت‌وساز متکی مانده است. حتی در دوره پنجم، ۷۰ تا ۸۰ درصد درآمد شهرداری از همین محل بود. اگر به سمت درآمدهای پایدار حرکت نکنیم، همین چرخه ادامه خواهد داشت. این عضو شورای شهر با اشاره به تجربه «جنگ ۱۲‌روزه» و کاهش ناگهانی درآمدها گفت: یکی از برکات این شرایط این بود که همه متوجه شدند شهرداری نمی‌تواند بر منابع ناپایدار تکیه کند. ما باید به سمت درآمدهای پایدار حرکت کنیم؛ چه از محل قبوض پسماند و نوسازی که سالانه پرداخت می‌شود و می‌تواند حداقل یک همت در سال تأمین کند و چه از ممیزی املاک شهر تهران که سال‌هاست برکات و آثار مثبت آن نادیده گرفته شده است.

او یادآور شد: چهار سال است بر ضرورت ممیزی تهران تأکید می‌کنم. این ابزار یکی از منابع مهم درآمدی پایدار شهرداری است. با‌این‌حال، هنوز اجرا نشده و دوره هم رو به پایان است. شربیانی تأکید کرد که توقف کامل ساخت‌وساز نسخه واقعی حل بحران تهران نیست، اما معنای هشدار کارشناسان این است که بارگذاری باید با نهایت وسواس و دقت مدیریت شود. به گفته او، اگر شهرداری همچنان بر فروش تراکم متکی بماند، انحراف از طرح جامع و تفصیلی ادامه خواهد یافت. راه‌حل، حرکت به سمت درآمدهای پایدار و وفاداری به اسناد بالادستی شهر است تا اداره تهران از نقطه بحرانی خارج شود.

مهدی اقراریان، عضو شورای اسلامی شهر تهران، با اشاره به طرح اخیر مربوط به ممنوعیت دوساله ساخت‌وساز و صدور پروانه در پایتخت، به «شرق» گفت: این موضوعی است که این روزها مطرح شده و حتی رئیس محترم شورای اسلامی شهر تهران، آقای مهندس چمران‌ نیز درباره آن موضع‌گیری کرده‌اند. به نظر من چنین طرحی نیازمند بررسی‌های دقیق‌تر است؛ چراکه ابعاد گوناگونی دارد. تجربه نشان داده است که هرگونه ممنوعیت، زمینه‌ساز ایجاد امضاهای طلایی خواهد شد و امضاهای طلایی نیز معمولا رانت، فساد و تبعیض را در جامعه به دنبال دارند.

او با تأکید بر اینکه چالش تهران فراتر از مسئله ساخت‌وساز است، ادامه داد: وقتی درباره تهران صحبت می‌کنیم، باید شهرهای اقماری اطراف آن را هم در نظر بگیریم. این شهرها به‌عنوان حاشیه و پیرامون تهران شکل گرفته‌اند و میزان مهاجرپذیری آنها از خود تهران به مراتب بیشتر است. اداره این شهرها نیز به‌ صورت متنوع انجام می‌شود؛ بخشی تحت مدیریت شهرهای جدید مثل پردیس قرار دارند و بخشی دارای شهرداری مستقل هستند. اقراریان افزود: ضرورت دارد که در سطح کشور به یک نگاه جامع درباره تهران دست یابیم. شورای اسلامی شهر تهران، مجموعه شهرداری و مدیریت شهری، وزارت مسکن و شهرسازی، نمایندگان تهران و مجموعه دولت باید در کنار یکدیگر بنشینند و از مسیر گفت‌وگو برای آینده تهران چاره‌اندیشی کنند. ما پیش‌تر درباره نجات تهران صحبت کرده‌ایم، اما به نظر می‌رسد منافع گوناگون و تضاد منافع موجود باعث شده است مردم تهران در اولویت‌های چندم حکمرانی کشور قرار گیرند.

کارشناسان و اعضای شورای شهر تهران بر این باورند که بحران تهران تنها با توقف ساخت‌وساز حل نمی‌شود و نیازمند راهبردی ترکیبی است؛ مدیریت دقیق بارگذاری جمعیت و ساخت‌وساز، اصلاح مصرف آب، بازچرخانی منابع و حرکت به سمت درآمدهای پایدار شهری. تهران و شهرهای پیرامون آن باید با نگاه جامع و هماهنگی نهادهای دولتی و مدیریت شهری اداره شوند تا فشار بر منابع کاهش یابد و کیفیت زندگی شهروندان ارتقا پیدا کند. توقف کامل ساخت‌وساز نسخه نهایی نیست؛ راه‌حل واقعی، مدیریت ظرفیت‌ها، اصلاح فرایندها و تصمیم‌گیری راهبردی برای آینده پایتخت است.