تاریخ و سرگذشت تمدن ایران

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

شرق: اغلب کتاب‌هایی که در زمینه تاریخ ایران منتشر شده‌اند معمولا دوره یا اتفاقی خاص را مورد توجه قرار داده‌ و به بررسی آن پرداخته‌اند. اما برای خوانندگانی که قصد دارند درباره کلیت تاریخ ایران بدانند و این امکان را ندارند که به مطالعه آثاری متعدد بپردازند، کتاب‌های چندانی در دست نیست که چنین نیازی را پاسخ دهند. نکته دیگر این است که برخی از کتاب‌هایی که با چنین ویژگی‌هایی منتشر شده‌اند فاقد عمق لازم و نگاه تحلیلی هستند و تاریخ ایران را به توالی حوادث و رویدادها تقلیل داده‌اند.

در این بین مجموعه مقالات «تاریخ ایران آکسفورد» اثری است که تاریخ ایران و مردمانش را در دوره‌ای طولانی مورد بررسی قرار داده و نکته حائز اهمیت اینکه کتاب توسط جمعی از زبده‌ترین و برجسته‌ترین مورخانی که هریک بر دوره‌ای خاص متمرکز بوده‌اند نوشته شده است. نویسندگان این اثر مورخ و زبان‌شناس و متخصص در جهان ایرانی‌اند و در این کتاب تلاش کرده‌اند طرحی روشن و قابل فهم به دست دهند. در توضیحات خود کتاب آمده که رسیدن این اثر به شکل نهایی‌اش چهار سال زمان برده است.

کتاب «تاریخ ایران آکسفورد» شانزده مقاله از نویسندگان مختلف را دربر گرفته است. هر مقاله به دوره‌ای از تاریخ ایران مربوط است و توسط کسی نوشته شده که مطالعات و تمرکزش مربوط به آن دوره بوده است. تورج دریایی سرویراستار این کتاب است. او استاد کرسی هاورد سی. باسکرویل در تاریخ ایران و جهان ایرانی، و رئیس مرکز ساموئل م. جردن در مطالعات و فرهنگ ایرانی، در دانشگاه کالیفرنیا در ارواین است. تحقیقات او عمدتا متمرکز بر تاریخ ایران باستان و به ویژه ساسانیان و زبان و ادبیات پارسی میانه است. دریایی به تدریس تاریخ جهان باستان، تاریخ ایران، و دین‌های ایران باستان اشتغال دارد و از ویراستاران مجله بین‌المللی مطالعات ایران باستان است.

«تاریخ ایران آکسفورد» چند سال پیش با ترجمه خشایار بهاری و محمدرضا جعفری در نشر نو منتشر شده بود. همان‌طورکه اشاره شد یکی از ویژگی‌‌های قابل توجه این کتاب این است که مقالات کتاب به دوره‌های مختلف تاریخ ایران پرداخته‌اند و به دوره‌ای خاص محدود نیستند. کتاب در عین آنکه به‌طور خلاصه تاریخ ایران را در قالب یک کتاب بررسی کرده اما نکات قابل توجه زیادی دارد و این به آن خاطر است که نویسندگان این مقالات از میان زبده‌ترین مورخان و نویسندگان انتخاب شده‌اند. «تاریخ ایران آکسفورد» از دوران باستان و ابتدای دوران هخامنشی آغاز می‌شود و در فصل‌های مختلف پیش می‌آید و در نهایت به انقلاب 1357 می‌رسد. تورج دریایی در مقدمه خواندنی‌اش، به‌طور خلاصه مروری بر تاریخ ایران کرده و در بخشی از آن نوشته: «نام پرشیا در غرب اغلب زنده‌کننده تصاویری از جهانی بود آکنده از رمز‌ و ‌راز، انحطاط‌ و تجمل که از عصر نویسندگان یونان باستان تا زمان سیاحان عصر ویکتوریا پابرجا مانده است. نام ایران و ایرانی تداعی‌کننده تصویرهای ذهنی فرش ایرانی، گربه ایرانی، خاویار ایرانی و دیگر کالاهایی از این دست است. امروزه ایران را مثالی از سرکشی در برابر غرب و نیز مدافع گرایش‌هایی خاص می‌شناسند. اما این تنها نگاهی اجمالی به تمدنی با تاریخ طولانی و پیچیده است که از عصر باستان تاکنون هر بازدیدکننده‌ای را مجذوب خود کرده است». کامیار عابدی نیز در بخشی از مقاله‌اش با عنوان «فلات ایران از دوره پارینه‌سنگی تا برآمدن شاهنشاهی هخامنشی» درباره دشواری تاریخ‌نویسی ایران باستان نوشته: «نگارش تاریخ باستان‌شناختی ایران از منظر مردم‌شناسی، چالش‌برانگیز است. برخلاف بین‌النهرین یا مصر که فرهنگ‌های بومی به گونه‌ای کمابیش متوالی و در روددره‌های نزدیک به هم تکوین یافته‌اند، عوارض طبیعی ناپیوسته ایران مانع عمده‌ای بر سر راه تحول یکدست فرهنگی-اجتماعی است. کوه‌های بلند و پهنه‌های کویری وسیع و زیست‌ناپذیر، ایران را به چند منطقه زیست‌محیطی بسیار متمایز، هریک با ترکیب فرهنگی و سیر اجتماعی خاص خود تقسیم کرده است که در گذر زمان، به شیوه‌ها و با سرعتی متفاوت تغییر می‌کنند. تنوع فرهنگی-اجتماعی در دوران‌های اولیه مشهودتر است: در حالی که جنوب غرب ایران شاهد پیدایش جوامع و دولت‌های پیچیده بود، در بخش‌هایی از ایران شرقی فقط روستاها و شهرهای کوچک وجود داشت. بعدها، در عصر مفرغ که ایران شرقی مقطعی کوتاه از شهرنشینی را تجربه کرد، بخش‌های غربی و شمال غربی کشور فقط چند شهر قابل اعتنا داشت، در حالی که اکثریت مردم به شیوه کوچگری زندگی می‌کردند». نویسندگان این‌ کتاب، متخصصان و تاریخ‌پژوهان ایرانی در کشورهای مختلف بوده‌اند. نویسندگان و تاریخ‌پژوهانی که در این‌ پروژه مقاله‌های کتاب را نوشته‌اند، عبارت‌اند‌ از: کامران آقایی، منصوره اتحادیه، علی انوشهر، کاترین بابایان، مازیار بهروز، دانیل تامس پاتس، ادوارد دابُروا، تورج دریایی، پروتس اوکتور شروو، علیرضا شاپور‌شهبازی، کامیار عبدی، جورج لِین، مایکل گرگوری مارونی، افشین متین‌عسگری، اوانگلوس ونتیس و نگین یاوری. عناوین فصل‌های کتاب نیز عبارت‌اند از: «فلات ایران از دوره پارینه‌سنگی تا برآمدن شاهنشاهی هخامنشی» (کامیار عبدی)، «ایلامی‌ها» (دانیل ت. پاتس)، «جامعه اوستایی» (پروتس اوکتور شروو)، «شاهنشاهی پارسی هخامنشی (۵۵۰ تا ۳۳۰ پ.م)» (علیرضا شاپور‌شهبازی)، «ایران در زمان اسکندر و سلوکی‌ها» (اوانگلوس ونتیس)، «شاهنشاهی اشکانی» (ادوارد دابروا)، «شاهنشاهی ساسانی (۲۲۴ تا ۶۵۱م)، «ایران در آغاز دوره اسلامی» (مایکل گرگوری مارونی)، «ایران سده‌های میانه» (نگین یاوری)، «مغول‌ها در ایران» (جرج ا.لِین)، «تیموریان و ترکمانان: گذار و شکوفایی در قرن پانزدهم م./نهم ق» (علی انوشهر)، «صفویان در تاریخ ایران (۱۵۰۱ تا ۱۷۲۲م./۹۰۵ تا ۱۱۳۵ق)» (کاترین بابایان)، «میان‌پرده افغانی و سلسله‌های افشار و زند (۱۷۲۲ تا ۱۷۹۵م./ ۱۱۳۴ تا ۱۲۰۹ ق)» (کامران اسکات آقایی)، «ایران قاجاری (۱۷۹۵ تا ۱۹۲۱م./ ۱۲۰۹ تا ۱۳۴۰ ق)» (منصوره اتحادیه نظام‌مافی)، «عصر پهلوی: تجدد ایرانی در بستر جهانی» (افشین متین‌عسگری)، «ایران پس از انقلاب (۱۹۷۹ تا ۲۰۰۹ م./۱۳۵۷ تا ۱۳۸۸ش)» (مازیار بهروز).

این شانزده فصل مطالعه‌ای جامع از جهان ایرانی، از جیحون تا فرات، و تاریخ آن است که محدوده‌ای فراتر از مرزهای دولت‌ملت کنونی را دربر می‌گیرد. دریایی اشاره کرده که گرچه مرزهای دولت‌ها و امپراتوری‌های حاکم در طول تاریخ تغییر می‌کنند اما ارزش‌های فرهنگی آنها تأثیر عمیق دارد و تا قرن‌ها در مکان شکوفایی خود پابرجا می‌ماند. از این رو مقالات این کتاب نه فقط به تشریح تاریخ بنیادین سیاسی و اجتماعی ایران می‌پردازد، بلکه به نشان‌دادن تأثیر آن در جهان فرهنگی ایران بزرگ می‌پردازد که افغانستان و ازبکستان و تاجیکستان و جمهوری آذربایجان و ارمنستان و عراق و دولت‌های حاشیه خلیج فارس را دربر می‌گیرد.