گفت‌وگو با دکتر «حمید نظری» به بهانه اخذ کرسی یونسکو در زمین‌شناسی
هیچ جریانی نمی‌تواند سیر اندیشه را متوقف کند
اخبار مربوط به آکادمی و آکادمیسین‌ها عمدتا در محافل خود بسته می‌ماند. هرچند تحولات آکادمی در ایران نظر به ماهیت خود دانش، دست‌کمی از تحولات صنعت، سیاست و ورزش ندارد و در دانشگاه نیز مسائلی وجود دارد که نه‌فقط برای متخصصان بلکه برای جمعی عمومی‌تر نیز جذابیت دارد.
شرق: اخبار مربوط به آکادمی و آکادمیسین‌ها عمدتا در محافل خود بسته می‌ماند. هرچند تحولات آکادمی در ایران نظر به ماهیت خود دانش، دست‌کمی از تحولات صنعت، سیاست و ورزش ندارد و در دانشگاه نیز مسائلی وجود دارد که نه‌فقط برای متخصصان بلکه برای جمعی عمومی‌تر نیز جذابیت دارد. روابط میان دانشگاه‌ها در ایران و رقابت میان آنها، تازه‌های نشر، موفقیت‌های بین‌المللی یا حتی کاستی‌های کار پرزحمت دانشگاهی چنانچه بازتابی عمومی داشته باشند، هم به غنای جهان خبر می‌افزایند و هم رقابت آکادمیک را جذاب‌تر می‌کنند. عمومی‌شدن مسائل هر حوزه، به تجربه منجر به پویایی آن خواهد شد؛ خاصه از این جهت که به رقابت انسانی، بزرگ‌ترین محرک پیشرفت، دامن می‌زند. مثلا یک پژوهشکده در ایران موفقیتی بین‌المللی کسب کرده و یک کرسی در یونسکو را از آن خود کرده است؛ خبری که می‌تواند در یک بولتن دانشگاهی گم شود و می‌تواند به متن اخبار بیاید و مردم نیز از کار شبانه‌روزی و دشوار گروهی از دانشگاهیان درباره مسائلی که روزمره آنها نیز هست، آگاه شوند؛ سونامی، زمین‌لرزه یا تغییرات اقلیمی. با این کار جامعه می‌داند که قدر چه چیزی را باید بداند و چنانچه توصیه شده است، تکریم علما کند. مصاحبه دکتر «حمید نظری» استاد دانشگاه و رئیس کرسی مخاطرات زمین‌شناختی یونسکو را بخوانید.
ممکن است ابتدا کمی درباره تحصیلات خود توضیح بدهید؟
سال ۲۰۰۶ از دانشگاه مونپلیه دو در زمینه پارینه‌لرزه‌شناسی دکتری گرفتم. در سال ۲۰۰۷ به‌عنوان پژوهشگر پسادکتری به دانشگاه کمبریج رفتم و تا سال 2011 به‌طور ناپیوسته به همکاری علمی خود با این دانشگاه ادامه دادم. هم‌زمان از سال ۲۰۰۷-۲۰۰۸ تحصیل در یک دوره دکترای مدیریت پژوهش را در فرانسه آغاز کردم که بالاترین درجه علمی اروپاست. سال ۲۰۱۵ نیز از رساله دکترای خود در این رشته دفاع کردم. اخذ مدرک دکترای مدیریت پژوهش نیازمند ارائه پژوهش و مقالات علمی و تأثیرگذاری اجتماعی در محیط زندگی پژوهشگر است؛ به همین دلیل معمولا طی این دوره حدود 10 سال به طول می‌انجامد.
می‌توانید اندکی درباره پژوهشکده علوم زمین و فعالیت‌های آن نیز بگویید؟
حتما. پژوهشکده علوم زمین حدود ۲۶ سال پیش با مجوز شورای عالی گسترش تأسیس شد و از آغاز مجوز پذیرش دانشجوی کارشناسی ارشد داشت و بعدا مجوز پذیرش دانشجوی دکتری هم به آن اضافه شد. در‌مجموع حدود ۴۴۰ دانشجوی کارشناسی ارشد در چهار گرایش زمین‌شناسی پذیرش شده‌اند و پژوهشکده دو دوره دکتری را اجرا کرده است. از سال ۹۷ پیرو تصمیم عدم پذیرش دانشجو توسط پژوهشگاه‌ها و پژوهشکده‌های وابسته به دستگاه‌های اجرائی، مجوز پذیرش دانشجو در این پژوهشکده نیز لغو شد.
معنی یک کرسی در یونسکو گرفتن، در این نمونه کرسی مخاطرات زمین‌شناسی، دقیقا چیست؟
منظور از کرسی، جایگاه علمی رفیعی است که قابل لغو نیست؛ خواه کرسی علمی یک استاد دانشگاه باشد، خواه یونسکو. اخذ کرسی مخاطرات زمین‌شناسی در یونسکو نیز به این معناست که جایگاهی در یونسکو اخذ شده است که توسط دولت‌ها قابل‌لغو نیست و کارکردی بین‌المللی دارد، مگر اینکه ما نتوانیم مراحل ارزیابی یونسکو را مطابق ضوابط و پروتکل‌ها طی کنیم. کرسی‌ها به لحاظ ساختاری پس از کمیسیون‌های اصلی یونسکو، در بالاترین رده این نهاد قرار دارند. همچنین کرسی‌ها محدود به منطقه یا کشور خاصی نیستند و نقش‌آفرینی در سطح بین‌المللی دارند. معمولا یک مؤسسه علمی به‌عنوان میزبان کرسی تعیین می‌شود و رئیس کرسی هم توسط یونسکو بر مبنای پروپوزال‌های داوطلبان تصدی این مسئولیت تعیین می‌شود. به این منظور پروپوزالی تهیه کردم که با معرفی پژوهشکده به‌عنوان میزبان و ارائه توصیه‌نامه‌هایی از مجامع علمی بین‌المللی مبنی بر صلاحیت ارائه‌دهنده پروپوزال برای تصدی این کرسی همراه شد. این موارد از سوی یونسکو ارزیابی می‌شود و در صورت تأیید، برای چهار سال با قابلیت تمدید، ارائه‌دهنده پروپوزال به‌عنوان رئیس کرسی تعیین می‌شود.
حالا که این موفقیت کسب شده است،برنامه شما برای تصدی این کرسی چیست؟
هدف ما این بود که سازمان زمین‌شناسی را با توجه به اینکه در چند دهه گذشته کمی از استانداردهای علمی و پژوهشی بین‌المللی فاصله گرفته، در مسیر علمی درست قرار دهیم و مطالعات گذشته این سازمان را مستندسازی کنیم و خلاصه آن را به زبان‌های انگلیسی و گاه فرانسه برگردانیم تا برای مجامع علمی و پژوهشگران در سطح بین‌المللی قابل‌استفاده و ارجاع باشد. در این فرایند ممکن است به خلأها و کمبودهایی نیز بربخوریم که در این صورت با هم‌اندیشی در این چارچوب بین‌المللی برای جبران این کمبودها، راهکارهای لازم قابل‌پیش‌بینی و اجرا خواهد بود. از دیگر اهداف ما، آموزش نیروی متخصص هم در قالب دوره‌های آکادمیک و هم دوره‌های آموزشی کوتاه‌مدت و بلندمدت و همچنین فراهم‌کردن دسترسی برابر آموزشی برای ساکنان همه مناطق کشور است. میزبانی این کرسی در پژوهشکده، همچنین ترسیم‌کننده نقشه راه آینده مطالعات سازمان زمین‌شناسی خواهد بود؛ به‌گونه‌ای که از این پس فعالیت‌ها و مطالعات این سازمان مطابق با شیوه‌نامه‌ای با استانداردهای جهانی انجام شود تا بتوانیم از ظرفیت علمی کشورهای همکار در شورای راهبردی بین‌المللی که به این منظور شکل گرفته است، استفاده کنیم و در این فرایند مشارکتی، پرورش نیروی علمی متخصص و کارآمد در سطح ملی و بین‌المللی را نیز داشته باشیم.
قبلا درباره دانشگاه‌های همزاد صحبت کرده‌اید. ممکن است کمی درباره سابقه و شیوه کار این دانشگاه‌ها توضیح دهید.
اولین کرسی یونسکو در ۱۹۹۲ تشکیل شد و پس از آن در سال ۲۰۱۰ شبکه دانشگاه‌های همزاد نیز به کرسی‌های یونسکو پیوست. اساس کار کرسی‌ها شبکه‌سازی میان دانشگاه‌هاست. دانشگاه‌های نسل اول، دانشگاه‌های آموزشی هستند که قرن‌ها سابقه دارند. بعد از آن شاهد ایجاد دانشگاه‌های پژوهشی هستیم و پس از آن دانشگاه‌های کارآفرینی زاده شدند. ایجاد دانشگاه‌های نسل چهار با ایجاد دانشگاه تماما مجازی گوگل در سال ۲۰۱۶ کلید خورد و پس از آن نیز شاهد شکل‌گیری دانشگاه‌های نسل پنجم بوده‌ایم که دانشگاه‌هایی هستند که از شبکه همزاد استفاده می‌کنند. ممکن است درباره کارایی و سودمندی شبکه همزاد دانشگاه‌ها برای عموم ابهاماتی وجود داشته باشد، ولی به بیان ساده می‌توان گفت اگر می‌خواهیم شاهد کارآفرینی باشیم و جلوی مهاجرت نخبگان و فرار مغزها را بگیریم، باید شبکه دانشگاه‌های همزاد و فعالیت برای کرسی‌های یونسکو را تقویت کنیم؛ چرا‌که به نیاز جوانان نخبه به دسترسی به پیشرفت‌ها، زیرساخت‌ها و ظرفیت‌های علمی دیگر کشورهای دنیا بدون نیاز به مهاجرت آنان به سایر کشورها، در چارچوب شبکه دانشگاه‌های همزاد می‌توان پاسخ داد. نتایج پژوهش‌ها و مطالعات علمی که در این چارچوب انجام می‌گیرد نیز می‌تواند به نام همه پژوهشگران و این کرسی و پژوهشکده منتشر شود و در دسترس قرار گیرد. امروز حدود ۱۵ دانشمند مطرح را در این کرسی داریم که اگر هر‌کدام حتی یک دانشجوی دکتری را راهنمایی کنند، بعد از حدود سه سال می‌توانیم حدود ۱۵ تا ۲۰ رساله دکتری و ده‌ها مقاله علمی داشته باشیم. همان‌طور که گفته شد، از اهداف اصلی این کرسی دسترسی برابر آموزشی است که در سطح بین‌المللی نیز دنبال می‌شود. این فرایند فارغ از تفاوت‌های کشورها و به دور از مطامع و انگیزه‌های سیاسی و اقتصادی و با مشارکت افراد هوشمند و پایبند به ارزش‌ها دنبال می‌شود.
شما در پژوهشگاه که خود یک نهاد حاکمیتی است با چه نهادهای حاکمیتی دیگر همکاری دارید و آیا در این فرایند با شما همراهی کرده‌اند؟
خوشبختانه با توجه به جایگاه زمین‌شناسی به‌عنوان اسپانسر این کرسی بین‌المللی و اهمیت این کرسی در سطح بین‌المللی و ملی در همین عمر کوتاه این کرسی که حدود سه ماه از تشکیل آن گذشته، پژوهشگاه بین‌المللی زلزله و دانشکده‌های دانشگاه تهران، دانشگاه‌های گلستان و مازندران و پژوهشکده اکولوژی دریای خزر، پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، با این کرسی پیمان منعقد یا برای همکاری ابراز تمایل کرده‌اند. بر این باوریم که هیچ جریان و نهادی نمی‌تواند سیر اندیشه را متوقف کند. ما نیز بنا بر مسئولیت بین‌المللی که داریم به گسترش فعالیت خود ادامه خواهیم داد.
گفته می‌شود یکی از اهداف پژوهشکده علوم زمین تحقیق در حوزه‌های اثرگذار ، مسائل سواحل جنوب شرق کشور است. درباره مشکلاتی که امروز با آن مواجه هستیم، بیشتر توضیح می‌دهید. این مشکلات چه هستند؟
یکی از اهداف اصلی ذکر‌شده در اساسنامه پژوهشکده، آینده‌پژوهی است؛ به این معنا که باید مشکلات آینده سازمان را قبل از اینکه سازمان با چالش مواجه شود، بررسی و مطالعه کند. پژوهشکده به لحاظ ابعاد و مقررات کوچک و چابک است اما به دلیل برخورداری پژوهشکده از امکانات سازمان زمین‌شناسی، در عرصه امکانات گسترده است. افزون بر این پیشینه ۶۰ساله بین‌المللی سازمان زمین‌شناسی که امروز به‌عنوان میراث این سازمان به پژوهشکده علوم زمین به‌عنوان بازوی آکادمیک آن واگذار شده، کمک کرده است تا این پژوهشکده با وجود ابعاد کوچک در طرح‌های مهم و بزرگ در سطح کشور نقش‌آفرینی کند. طرح پهنه‌بندی خطر لرزه‌ای کشور که حدود ۱۰ سال است از جانب سازمان برنامه به این پژوهشکده واگذار شده، از‌جمله این طرح‌هاست. دانشگاه‌های بزرگ و نام‌آوری در کشور وجود دارند که به لحاظ ابعاد قابل‌مقایسه با این پژوهشکده نیستند اما به دلیل جایگاه این پژوهشکده نسبت به سازمان زمین‌شناسی و حضور افراد مؤثر با سابقه علمی درخور توجه و سابقه فعالیت در سازمان زمین‌شناسی در پژوهشکده علوم زمین، امکان نقش‌آفرینی برجسته برای آن فراهم شده است. طرح نجات دریاچه ارومیه، مطالعات زمین‌شناسی سایت نیروگاه اتمی بوشهر، ابداع روش‌های نوین در تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی، طرح تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی موضوعی که در اکنون در کرسی یونسکو دنبال می‌شود، از دیگر نمونه فعالیت‌های این پژوهشکده بوده و هست.
از اهداف کرسی یونسکو تقویت رشته‌ها و مطالعات بین‌رشته‌ای برشمرده شده است. مطالعات بین‌رشته‌ای مورد نظر عموما در ایران قوی نیستند. در حوزه شما این رشته‌ها دقیقا چه عناوینی دارند و چگونه قرار است تقویت شوند؟
همه مسائل از‌جمله ساختار، طراحی رشته‌ها و مواد درسی هر چند سال یک بار باید مورد بازنگری قرار گیرد. شاید در گذشته هر 50 سال یک بار بازنگری در فرایندها صورت می‌گرفت ولی اکنون سرعت تغییرات در دانش و فناوری باعث شده است بازنگری‌ها در بازه‌های زمانی کوتاه ضرورت پیدا کنند. برای مثال حدود ۶۰ سال است سازمان زمین‌شناسی با یک روش در حال تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی است، در‌حالی‌که دانش امروز روش‌های جدیدی می‌طلبد. در گذشته ابن‌سینا قانون را در پزشکی نوشته است و امروز ممکن است افراد برای پژوهش در تاریخ علم به آن مراجعه کنند، اما مطمئنا برای انجام یک عمل جراحی امکان ندارد کسی به آن کتاب مراجعه کند. در تنظیم محتوای درسی هم این موضوع مصداق دارد. به این معنا که ما درس‌هایی داریم که ۵۰ سال پیش تعریف کرده‌اند، در‌حالی‌که بعضی از این گرایش‌ها امروزه دیگر نه خواهان دارد و نه بازار کار. این خواهان و طالب یک موضوع است که باعث رشد آن موضوع می‌شود و ادامه آموزش در زمینه‌هایی که خواهان ندارد، هدر‌دادن بودجه عمومی خواهد بود. بنابراین در سطح جهان بازنگری در رشته‌های مختلف صورت گرفته و رشته‌های جدیدی ایجاد شده است. این فرایند تا حدی در آموزش عالی ایران نیز انجام شده، ولی اجرای این فرایند در سطح آموزش عالی بسیار زمان‌بر است؛ اما در کرسی‌ها با توجه به وجود یک شورای بین‌المللی، این امکان وجود دارد که دوره‌های مختلف آموزشی با نظر اعضای شورای علمی و به روش مقتضی برگزار شود. دوره‌های آموزشی می‌تواند بسته به موضوع و نیاز، در کشورهای مختلف برگزار شود.
به نیازمندی ایران به تجهیزات خاص در ارتباط با موضوع سونامی، اشاره شد. با توجه به شرایط خاص کشور چنانچه بخواهیم از این تجهیزات و دیگر منابع خارجی استفاده کنیم، آیا با محدودیت خاصی روبه‌رو خواهیم بود؟
هیچ مانعی وجود ندارد و ما همین الان هم مشغول استفاده از این منابع خارجی هستیم و هیچ محدودیتی برای مشارکت‌های علمی بین‌المللی وجود ندارد و سال‌هاست که این مشارکت‌ها وجود دارد و اکنون که ذیل نام یونسکو این مشارکت صورت می‌گیرد، کارها حتی راحت‌تر از گذشته انجام خواهد شد. برای مشارکت‌های بین‌المللی باید اصولی نظیر برابری و احترام به حقوق معنوی افراد و منافع جمعی و جهانی را در نظر گرفت. برای مثال با مطالعه الگوی سونامی در سواحل مکران، قابلیت تلفیق این مطالعات با دیگر مطالعات در سایر کشورها و استفاده بین‌المللی از این مطالعات به وجود خواهد آمد. دانشمندان مهمی اکنون عضو شورای علمی این کرسی هستند که حضور در کنار آنها برای شخص من مایه افتخار است.
به عنوان سخن پایانی اگر نکته‌ای هست بفرمایید.
کارهای بزرگ، مردان بزرگ و اراده‌های بزرگ می‌خواهد و اکنون در کشور در راه مهمی گام برداشته‌ایم. می‌توانیم شمع روابط بین‌الملل را خاموش کنیم اما اگر چنین کنیم دوباره روشن‌کردن این شمع دشوار خواهد بود؛ بنابراین باید از این فرصت استفاده کرد. در سایت سازمان ملل آگهی آغاز به کار این کرسی با پوستری که نیمی از آن به فارسی نوشته شده بود، منتشر شد. چه تبلیغ و دیپلماسی عمومی می‌توانست تا این حد برای کشور ما مؤثر باشد؟ ما می‌خواهیم در این عرصه برای منافع کشور کار کنیم و از اهالی قدرت و اهالی قلم می‌خواهیم به ما اجازه دهند به فعالیت خود ادامه دهیم. نتیجه ممانعت‌ها، ترک کشور از سوی نخبگان است و هر‌کس در هر مقام و مسئولیتی که باعث ترک کشور از سوی نخبگان شود، خائن است. آنچه می‌خواهیم این است که اگر همراهی وجود ندارد، شاهد سنگ‌اندازی هم نباشیم و امیدواریم با این شتاب و همراهی که تا‌کنون پیش رفته‌ایم، ادامه بدهیم و در ارزیابی یونسکو از عملکرد خودمان موفق باشیم و از جایگاه‌های بیشتر و بهتری در عرصه بین‌المللی برخوردار شویم.
