ماجرای «هتل ماجرا»ی هرمز چیست؟

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

روناک روشن-معمار و مرمت‌گر با تمرکز بر پایداری زیست‌محیطی و اجتماعی:  پروژه «هتل ماجرا» در جزیره هرمز، در نگاه نخست و بر اساس شرح‌های ارائه‌شده، به‌ نظر می‌رسد که رویکردی الهام‌گرفته از آرای معمارانی چون نادر خلیلی، فرانسیس کره و شیگرو بان دارد و می‌تواند الگویی برای توسعه پایدار، به‌ویژه در بُعد اجتماعی باشد. اما بازدید میدانی و بررسی‌های دقیق‌تر این‌جانب به عنوان کنشگر حوزه معماری پایدار و محیط‌ زیست، نشان داد که واقعیت اجرای پروژه در تضاد آشکار با اصول توسعه پایدار است. قرارگرفتن این پروژه در فهرست نهایی جایزه‌هایی که خود بر مبنای ارزش‌های پایداری و عدالت محیطی بنیان نهاده شده، شگفت‌آور و نگران‌کننده است؛ به‌ویژه با توجه به هشدارها و مخالفت‌هایی که از سوی فعالان، کارشناسان و جوامع محلی طی سال‌های اخیر مطرح شده است. آنچه در این پروژه به‌ ظاهر احیا خوانده شده، در عمل موجب تهاجم به زیستگاه، تخریب ارزش‌های بومی و بهره‌کشی از منابع محلی شده است.

 جزیره هرمز: یک اکوسیستم شکننده

جزیره هرمز با مساحتی حدود ۴۲ کیلومتر مربع و بیضی‌شکل، در خلیج فارس و در فاصله حدود هشت کیلومتری بندرعباس ایران قرار دارد. این جزیره با ویژگی‌های منحصربه‌فرد اکولوژیکی، زیست‌محیطی و فرهنگی، خاکی که حاصل میلیون‌ها سال کنش و واکنش‌های زمین‌شناسی است و می‌توانست نگین ایران و نمادی از زمین پاک باشد؛ اما متأسفانه مداخلات تهاجمی انسانی تاکنون به‌جای توسعه پایدار، حجم عظیمی از زباله، نابودی زیست‌بوم طبیعی و به خطر افتادن گونه‌های حساس و در حال انقراضی همچون لاک‌پشت‌ها را به همراه داشته است. احیای این موارد آسیب‌دیده زمان‌بر و نیازمند آگاهی‌سازی و آموزش گسترده است. جزیره هرمز به عنوان یکی از زیست‌بوم‌های منحصر‌به‌فرد خلیج فارس، طی دهه‌های گذشته نقش مهمی در چرخه زیستی دو گونه حفاظت‌شده لاک‌پشت‌های دریایی ایفا کرده است. بر اساس تحقیقات محلی و مقاله علمی  «(Nesting of Hawksbill Turtle (Eretmochelys imbricata) on Hormuz Island, Iran» (۲۰۱۱-۲۰۱۲‌ این جزیره به عنوان زیستگاه فعال و بالقوه حفاظت‌شده لاک‌پشت منقار عقابی در ایران شناخته شده است. این تحقیق وقوع تخم‌گذاری‌های منظم، موفقیت نسبی تولد نوزادان لاک‌پشت‌ها و وضعیت بکر برخی سواحل جزیره را تأیید می‌کند.   همچنین مقاله «Turtles in Iranian Beaches of Oman Sea during 2008–2010» (BEPLS, 2014) به حضور هم‌زمان دو گونه لاک‌پشت منقار عقابی و لاک‌پشت سبز در سواحل جنوبی ایران از جمله هرمز اشاره دارد و تأکید می‌کند که لانه‌های متعددی از این گونه‌ها در طول سال‌های گذشته در سواحل این جزیره مشاهده شده‌اند. اگرچه این مطالعات به دلیل نبود ابزار دقیق جی‌پی‌اس یا نقشه‌برداری محلی، مکان دقیق لانه‌ها را مشخص نکرده‌اند، این به معنای عدم وجود تخم‌گذاری در مناطق خاص نیست، بلکه نشان‌دهنده نیاز به مطالعات دقیق‌تر و جامع‌تر پیش از هرگونه مداخله عمرانی است. عمده لانه‌سازی‌ها در بخش جنوب‌شرقی جزیره اکنون به‌وضوح مشاهده شده است؛ منطقه‌ای که به واسطه سخت‌دسترس‌بودن، کمتر در معرض مداخلات انسانی قرار دارد. اما در سال‌های اخیر، به دلیل جذابیت بصری، برخی سرمایه‌گذاران از جمله کارفرمای فعلی هتل ماجرا با رویکرد تهاجمی و با مشارکت طراحان دیگر، طرح‌های توسعه گردشگری و ساخت هتل‌های جدید در این بستر خاکی ارائه داده‌اند؛ نمونه‌هایی مانند طرح دفتر نکست و استودیو کات در سال گذشته که با اعتراض کنشگران و اهالی جزیره مواجه و جلوی پیشروی آنها گرفته شده است. در مقابل، سواحل غربی و جنوب‌ غربی جزیره که از نظر شرایط فیزیکی مانند شن نرم، شیب ملایم و دمای مناسب گونه‌های گیاهی برای تخم‌گذاری بسیار مناسب‌اند و برخی بومیان جزیره شهادت می‌دهند که تا ۳۰، ۴۰ سال پیش نیز در سواحل غربی لانه‌سازی مشاهده می‌شده است اما در دهه‌های اخیر به تدریج کارکرد زیستی خود را از دست داده‌اند. با در نظر گرفتن داده‌های علمی مستند که به احتمال فعالیت زیستی در بخش‌های غربی نیز اشاره دارند، این فرضیه علمی کاملا منطقی است که زمین محل ساخت هتل، پیش‌تر یا حتی در حال حاضر، بخشی از زیستگاه فعال لاک‌پشت‌های دریایی بوده است. دلایل اصلی این روند پر خطر شامل افزایش ساخت‌وسازهای ساحلی، رفت‌وآمد انسانی، نور مصنوعی شبانه و در برخی موارد، شکار تخم‌ها یا نوزادان بوده است. ساخت هتل ماجرا در این بستر و با نابودی پوشش گیاهی، شعاع بسیار بزرگ‌تری از سطح اشغال‌شده را تحت تأثیر قرار داده و به طبیعت و جزیره آسیب وارد کرده است. این ساخت‌وساز حداقل باید یک کیلومتر دورتر از این بستر حساس ایجاد می‌شد.

 فرصت‌های گردشگری پایدار و حفظ طبیعت

احیای گونه‌های در حال انقراض می‌توانست جزیره هرمز را به یک مقصد اکوتوریستی واقعی و منحصربه‌فرد تبدیل کند، پارکی با مشخصات بین‌الملی و حفاظتی که می‌توانست مسئولیت همه ما باشد و یک میراث به جا مانده که قابل حفاظت است، نه‌صرفا مکانی گردشگری با تقسیم ناعادلانه سرمایه و نارضایتی از بدمسکنی و آلودگی محیط‌زیستی که شاید اگر دست نخورده می‌ماند بهتر از این وضعیت که دچارش شده می‌توانست داشته باشد. اهمیت حفظ لاک‌پشت‌ها در جلوگیری از انقراض آنها و آینده‌ای که می‌توانست با هم‌افزایی ساکنان اصلی و دوستداران محیط زیست برای جزیره رقم بخورد، بسیار بالاست. ساکنان اصلی جزیره هرمز عمدتا صیاد هستند؛ این بدان معناست که برخورد آنها با طبیعت و دریا و تاب‌آوری در این اقلیم، در وجودشان نهادینه شده، فن زیست‌محیطی بالایی‌ و تطبیق‌پذیری بالاتری نسبت به دیگران دارند. ترکیب مهارت‌های بومی و اصیل و شناخت جغرفیا که نسل به نسل به آنها انتقال یافته با تکنولوژی نه‌چندان پیچیده می‌توانست به هم‌افزایی برای تحقق توسعه پایدار و پیشگامی در احیای گونه‌های محلی منجر شود. لاک‌پشت‌ها از قدیمی‌ترین جانوران روی زمین هستند و حفظ آنها به معنای حفظ بخشی از میراث طبیعی کره زمین برای نسل‌های آینده است. این گونه‌ها نقش مهمی در حفظ تعادل اکولوژیک دارند. برای مثال، لاک‌پشت‌های دریایی با تغذیه از جلبک‌ها و برخی گونه‌های دریایی مانند عروس دریایی، جمعیت آنها را کنترل و به سالم ماندن زیستگاه‌های مرجانی و دریایی کمک می‌کنند. تنوع ژنتیکی و زیستی که این گونه‌ها ایجاد می‌کنند، برای پایداری و تاب‌آوری اکوسیستم‌ها در برابر تغییرات محیطی ضروری است. حضور لاک‌پشت‌ها، به‌ویژه در سواحل، می‌تواند جاذبه‌های اکوتوریستی ایجاد کند و نقش بسزایی در توسعه پایدار جوامع داشته باشد؛ نه‌فقط برای جزیره هرمز، بلکه برای کل کشور می‌تواند ارزش‌آفرینی کند.

 نگرش سیستمی و مدیریت محیط زیست

راسِل اکاف را به پدر عمل تفکر سیستمی مدیریتی می‌شناسند. او بر این باور بود که تفکر سیستمی رویکردی چندعامله و کل‌نگر برای تحلیل و درک مسائل پیچیده است که سیستم‌ها را به عنوان مجموعه‌ای از اجزای مرتبط و در تعامل می‌بیند. اکاف تأکید می‌کند که برای فهم صحیح یک سیستم، نباید آن را به اجزای ساده و جداگانه تقسیم کرد، بلکه باید به کل بزرگ (whole) و تعاملات  (interactions) بین اجزا توجه داشت. در این دیدگاه، هر جزء سیستم به دیگری وابسته است و این همبستگی و ارتباطات بین عناصر، کلید حل مسائل پیچیده و بهبود سیستم‌هاست. او معتقد است که جهان و سیستم‌ها دارای ارتباطات پیچیده‌ای هستند که تصمیمات و اقدامات در یک بخش می‌توانند تأثیرات گسترده و غیرمنتظره‌ای بر کل سیستم داشته باشند. بنابراین، به‌جای تمرکز صرف بر بخش‌های منفرد، باید به کل سیستم نگاه کرد و با درک روابط و تعاملات، به مدیریت و بهبود آن پرداخت. این رویکرد را به‌درستی می‌توان در حل مسئله‌ای که در پارک یلوستون رخ داد آمریکا، مشاهده کرد. در سال ۱۹۹۰، این پارک نزدیک به 50 سال با چالش‌هایی مانند انقراض گونه‌هایی از عقاب، فرسایش خاک و مشکلات دیگر دست‌وپنجه نرم می‌کرد. اما با استفاده از تفکر سیستمی و مطالعه دقیق، توانستند دریابند که اکوسیستم‌ها به هم وابسته و تأثیرپذیر هستند و برای حل مسئله باید نقشه اکوسیستم همان منطقه را ترسیم کنند. به همین دلیل، نباید مسائل اکوسیستم را جدا از هم دید و حل کرد. حضور و تعریف تعدادی گرگ به عنوان بخشی از این راهکار توانست چرخه طبیعی را بازگرداند و مشکل را تا حد زیادی حل کند؛ گرگ‌هایی که به دلیل جذاب‌نبودن و اهمیت نداشتن در طی سال‌ها انسان‌ها آنها را به طور کامل حذف کرده بودند. در حل مشکل انقراض لاک‌پشت‌های در جزیره هرمز نیز باید مسئله را نه به عنوان یک مشکل مجزا، بلکه به عنوان بخشی از یک شبکه پیچیده از روابط محیط‌زیستی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دید. تفکر سیستمی به ما کمک می‌کند تا ریشه‌های عمیق‌تر مشکل، کنشگرهای مرتبط و تأثیرات متقابل آنها را درک کنیم. آنچه در این سال‌ها عملا نادیده گرفته شده یا کم‌رنگ خوانده شده است، همین نگاه کل‌نگر و سیستمی است که می‌تواند راهگشای مشکلات پیچیده زیست‌محیطی و اجتماعی باشد.

 ساخت هتل در سواحل جنوب‌ غربی و مخاطرات ناشی از آن

حال در نظر گرفتیم چنین بستری که ما فقط به یک گونه اشاره کرده‌ایم، ساخت هتل مورد نظر در ساحل غربی و جنوب غربی جزیره، در فاصله‌ای کمتر از 70 تا80 متر از نخستین نقطه مد دریا، نگرانی‌های جدی زیست‌محیطی ایجاد می‌کند. این فاصله بسیار کم، در محدوده بحرانی لانه‌سازی لاک‌پشت‌های دریایی قرار می‌گیرد‌ که همان‌طور که اشاره شد باید به فاصله یک کیلومتر انجام می‌شد یا با فاصله دورتر به صورت کمپ‌های موقت فصلی. اما بدون در نظر گرفتن این موضوع و سرپوشانی و انکار آن در اینکه ناحیه‌ای است لاک‌پشت‌ها معمولا برای تخم‌گذاری انتخاب می‌کنند هتل بر زمین منابع طبیعی ساخته شده است. اما اثر مخرب ساخت این هتل محدود به یک و نیم هکتار ساخت‌وساز نیست، چون بر اساس مطالعات اکولوژیک، نورهای مصنوعی شبانه می‌توانند جهت‌یابی نوزاد لاک‌پشت‌ها را مختل کرده و آنها را از حرکت به‌ سوی دریا بازدارند‌ یا باعث افزایش شکار توسط پرندگان و سایر جانوران شوند. افزون‌ بر این، تردد انسانی، انداختن فیلتر سیگار در ساحل دریا توسط گردشگر، تخریب پوشش بومی ساحلی‌ و نبود ارزیابی زیست‌محیطی (Environmental Impact Assessment (EIA‌ پیش از آغاز عملیات عمرانی، از عوامل مهمی هستند که می‌توانند زیستگاه‌های حساس و شکننده این گونه‌ها را به ‌طور جبران‌ناپذیری تخریب کنند.

 نابودی پوشش گیاهی بومی در محل ساخت پروژه ماجرا (‌بعد از ساخت)

جزیره هرمز با اقلیم گرم و خشک، خاک شور و آهکی‌ و مجاورت با آب‌های خلیج فارس، یکی از زیست‌بوم‌های حساس و منحصربه‌فرد ایران به شمار می‌رود. پوشش گیاهی این منطقه شامل درختچه‌ها و بوته‌های مقاوم به شوری و خشکی است که نقش کلیدی در تثبیت خاک، جلوگیری از فرسایش و حفظ زیستگاه‌های طبیعی دارند.

وضعیت بکر پیش از ساخت

مطابق تصاویر مستند و مشاهدات میدانی، محدوده محل ساخت هتل ماجرا پیش از آغاز عملیات عمرانی دارای پوشش گیاهی طبیعی نسبتا متراکم بود. در این محدوده، گونه‌هایی نظیر درختچه‌های گز (Tamarix spp)، کُنار بنفش (Suaeda spp.)، سِور (Haloxylon spp)، اسکومبرو (Salsola spp) و علف شور (Salicornia spp) دیده می‌شد که همگی به‌ طور طبیعی در خاک‌های شور و تحت تابش شدید آفتاب (‌تا حداکثر دمای 45 تا 50 درجه سانتی‌گراد و رطوبت نسبی 60 تا 90 درصد) این منطقه رشد می‌کنند و نقشی حیاتی در حفظ اکوسیستم محلی دارند.

 تغییرات پس از ساخت پروژه ماجرا

با شروع پروژه ساخت مجموعه گردشگری «ماجرا» در محدوده‌ای به وسعت حدود ۱.۵ هکتار، تقریبا تمام سطح زمین خاک‌برداری و تسطیح شده است‌ و به مساحت حدود 2.5 هکتار پوشش گیاهی بدون عدله اقناع‌کننده از بین رفته است و جای آن گنبدهای متعدد با ساختار فشرده و رنگ‌های صنعتی، در فاصله‌ای نزدیک به دریا ساخته شده‌اند و فقط تعداد معدودی بوته در حاشیه باقی مانده‌اند. جاده‌ای ماشینی نیز به‌وضوح منطقه را از ضلع شمالی به سازه‌ها متصل می‌کند که نشان از دخالت سنگین ماشین‌آلات عمرانی دارد. این مداخله مکانیکی در منطقه‌ای حساس، فاقد هرگونه مطالعات زیست‌محیطی قابل‌ دسترس عمومی بوده است.

 پیامدهای زیست‌محیطی

1. نابودی پوشش گیاهی مقاوم و افزایش فرسایش: حذف پوشش بومی باعث کاهش مقاومت خاک در برابر باد و فرسایش شده است. این امر در شرایط اقلیمی جزیره می‌تواند منجر به بیابان‌زایی و تخریب غیرقابل‌ بازگشت زمین شود.

2. ساخت‌وساز در نزدیکی دریا بدون حریم اکولوژیک: فاصله کم تا نخستین خط مدّی نشان می‌دهد که هیچ توجهی به رعایت حریم ساحلی برای حفاظت از منابع آبی و زیستگاه‌های مرطوب نشده است.

3. نبود برنامه ترمیم یا بازکاشت: فقدان هرگونه برنامه باززنده‌سازی پس از ساخت نظیر احیای گیاهان بومی نشان می‌دهد که طبیعت فقط به‌ عنوان پس‌زمینه‌ای تزیینی در نظر گرفته شده، نه بخشی جدی از طراحی.

همچنین باید گفت که طبق اظهارات مطرح‌شده از سوی این تیم، هرگز نتوانستند دلایل قانع‌کننده‌ای برای این نوع برخورد با زیستگاه حساس ارائه دهند و مباحث را با ابهام و با عنوان‌کردن نگرانی‌ها به‌ صورت احساسی، نادیده گرفتند و مسیر را بدون هیچ تغییری ادامه دادند. هتل ماجرا (ZAV Architects) در پروژه خود در جزیره هرمز، پوشش غالب منطقه را گیاه کهور (Prosopis juliflora) معرفی کرده و آن را به‌ عنوان گونه‌ای مهاجم با ریشه‌های عمیق که می‌تواند به تنوع زیستی و زیرساخت‌ها آسیب برساند، توصیف کرده است. اما از منظر علمی و اکولوژیکی، کهور اگرچه غیربومی و نیمه‌مهاجم است، در شرایط سخت محیطی هرمز نقش حیاتی در تثبیت خاک، جلوگیری از فرسایش و کاهش بیابان‌زایی ایفا می‌کند. حذف این گیاه بدون جایگزینی گونه‌های بومی و بدون برنامه مدیریت اکولوژیکی، نه‌تنها به تخریب زیست‌بوم منجر می‌شود، بلکه برخلاف اصول توسعه پایدار در مناطق حساس است و می‌تواند آسیب‌های جدی‌تری به محیط زیست منطقه وارد کند، بنابراین اقدام هتل ماجرا در حذف کهور بدون توجه به این ملاحظات علمی و اکولوژیکی، غیرموجه و زیان‌آور است.

 گونه‌های گیاهی مقاوم به خشکی: ویژگی‌ها و نقش‌های اکولوژیکی در احیای مناطق بیابانی 

گونه‌هایی مانند Prosopis juliflora با ریشه‌های عمیق و رشد سریع در تثبیت خاک و ایجاد سایه مؤثر هستند. Tamarix aphylla با تحمل شوری و چوب مقاوم نقش بادشکن و حفاظت از کرانه‌های آبی را دارد. Calotropis procera به‌ واسطه برگ‌های مومی و مقاومت بالا به خشکی به‌ عنوان گونه پیشگام و کنترل‌کننده فرسایش شناخته می‌شود. Leptadenia pyrotechnica نیز با ساقه‌های کشیده و برگ‌های کم به‌ویژه در تثبیت ماسه‌های روان ارزشمند است.

 سیستم مدیریت پسماند و فاضلاب هتل ماجرا: ابهام در عملکرد و تهدیدی جدی برای محیط‌ زیست جزیره هرمز سیستم مدیریت پسماند و تصفیه فاضلاب هتل ماجرا شامل واحد ازن‌زنی با ظرفیت روزانه ۲۰ مترمکعب، تصفیه روغن تا سقف هشت مترمکعب و تولید کمپوست به میزان ۵۰ کیلوگرم در روز اعلام شده است. با‌ وجود ‌این تجهیزات به‌کاررفته در سطح پایه و فاقد فناوری‌های پیشرفته تصفیه بیولوژیکی یا فیزیکی-شیمیایی هستند. این در حالی‌ است که هتل در فاصله‌ای کمتر از ۷۰ متر از خط ساحل قرار دارد و هرگونه نشت یا دفع ناقص فاضلاب، می‌تواند اکوسیستم دریایی جزیره را با خطر جدی مواجه کند. مطابق با مطالعات سازمان حفاظت محیط‌ زیست آمریکا (EPA, 2020) و برنامه محیط‌ زیست سازمان ملل (UNEP, 2019)، فاضلاب خروجی هتل‌ها حاوی ترکیباتی مانند چربی‌ها، مواد شوینده، مواد مغذی (نیتروژن و فسفر)، ریزآلاینده‌ها و میکرو ارگانیسم‌های بیماری‌زاست. در صورت استفاده‌نکردن از فرایندهای تصفیه پیشرفته مانند رآکتورهای لجن فعال، سامانه‌های بیوفیلمی یا غشاهای اولترافیلتراسیون و نانوفیلتراسیون، این فاضلاب می‌تواند باعث تخریب زیستگاه‌های مرجانی، رشد جلبک‌های سمی، کاهش کیفیت آب ساحلی و تهدید بهداشت عمومی شود (WHO, 2018). ظرفیت پایین تولید کمپوست و نبود اطلاعات درباره سامانه جامع تفکیک و بازیافت پسماندهای خشک مانند پلاستیک، شیشه و فلزات نیز نگرانی‌هایی جدی درباره مدیریت پسماند غیرآلی ایجاد کرده است. همچنین مشخص نیست که این سامانه‌ها تحت نظارت، پایش و ارزیابی مستمر از طرف کارشناسان مستقل محیط‌ زیست قرار گرفته‌اند یا خیر. در غیاب داده‌های پایشی شفاف درباره کیفیت پساب خروجی، نمی‌توان عملکرد واقعی این سیستم‌ها را تأیید کرد. مسئله‌ای بنیادین که وضعیت را بحرانی‌تر می‌کند، فقدان زیرساخت فاضلاب شهری (اُگو) در جزیره هرمز است. در‌حال‌حاضر هیچ‌گونه سیستم یکپارچه جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب در سطح جزیره وجود ندارد و هر واحد اقامتی یا مسکونی باید به‌ صورت مستقل، مسئولیت کامل تصفیه فاضلاب را مطابق با استانداردهای ساخت در مناطق حساس زیست‌محیطی بر‌عهده گیرد. مطابق با «راهنمای توسعه پایدار در مناطق جزیره‌ای کوچک»  (Guidelines for Sustainable Development in Small Island Developing States, 2014)، ساخت‌وساز در جزایر فاقد شبکه فاضلاب باید با رعایت کامل این اصول انجام شود. اقدامات ضروری برای حفاظت محیط‌ زیست جزیره:

1. استقرار سیستم تصفیه پیشرفته فاضلاب: شامل فرایندهای بیولوژیکی (لجن فعال، رآکتورهای بیوفیلمی)، فرایندهای غشایی (UF و NF) و ضدعفونی نهایی با UV یا کلرزنی کنترل‌شده.

2. مدیریت جامع پسماند: تفکیک زباله‌های تر و خشک، بازیافت مؤثر پلاستیک، شیشه و فلزات، بهینه‌سازی تولید کمپوست از پسماندهای آلی.

3. پایش مستمر کیفیت آب و پساب: نمونه‌برداری دوره‌ای از خروجی سیستم تصفیه، بررسی غلظت BOD, COD, TSS, TN, TP و باکتری‌های شاخص.

4. آموزش و مشارکت محلی: آموزش کارکنان و گردشگران برای مصرف مسئولانه آب و کاهش تولید زباله، فرهنگ‌سازی برای حفظ اکوسیستم‌های حساس.

در غیاب سیستم فاضلاب شهری و با توجه به موقعیت بسیار حساس هتل ماجرا در حریم خط ساحلی جزیره هرمز، استفاده از سیستم‌های ابتدایی و بدون پایش دقیق نه‌تنها ناکافی، بلکه خطرناک است. آلودگی منابع آبی، آسیب به زیستگاه لاک‌پشت‌های دریایی و دیگر گونه‌های ساحلی، و تهدید گردشگری پایدار، از پیامدهای احتمالی بی‌توجهی به الزامات محیط‌زیستی در این پروژه خواهند بود.

زیستگاه ساکنان اصلی

ورای ادعای معمار پروژه «حضور در هرمز» مبنی بر توانمندسازی ساکنان اصلی جزیره هرمز، مشاهدات و گزارش‌ها از زیست واقعی ساکنان حکایت از چالش‌ها و مشکلاتی دارد که گفتمان رسمی توانمندسازی را به چالش می‌کشد. معماران پروژه حضور در هرمز (گروه معماری ZAV) با هدف ایجاد فضایی همساز با اقلیم و فرهنگ محلی و استفاده از فناوری‌های بومی و دوست‌دار محیط زیست، تلاش کردند تا معماری را به‌ عنوان ابزاری برای توانمندسازی و مشارکت مردم بومی معرفی کنند و پروژه با استقبال اولیه ساکنان مواجه شد. اما در عمل، وضعیت اقتصادی نامطلوب و مشکلات ساختاری جزیره، از جمله اعتراضات مردم به غارت منابع طبیعی و تخریب بخشی از پروژه‌های پیشین، نشان می‌دهد که توانمندسازی صرفا با ساخت‌وساز یا پروژه‌های فرهنگی تحقق نمی‌یابد. از سوی دیگر، سند توسعه پایدار جزیره هرمز که با مشارکت نهادهای مختلف و مردم محلی تدوین شده، شامل برنامه‌های گسترده‌ای برای آموزش مهارت‌های فنی، اقتصادی و اجتماعی، بهبود زیرساخت‌ها و تقویت اقتصاد محلی است. این سند بر استفاده حداکثری از ظرفیت‌های موجود و مشارکت واقعی مردم در توسعه تأکید دارد و کارگاه‌های آموزشی و توانمندسازی‌های فراوانی در حوزه‌های مختلف برگزار شده است. با این حال، گزارش‌های میدانی و تحلیلی نشان می‌دهد که مشکلاتی مانند بحران آب، گرانی هزینه‌های رفت‌و‌آمد، ضعف مدیریت گردشگری و نبود حمایت کافی از کسب‌وکارهای محلی، زندگی ساکنان را همچنان دشوار ساخته و مانع تحقق کامل اهداف توانمندسازی شده است. این وضعیت نشان می‌دهد که فراتر از ادعاهای معماران و پروژه‌های فرهنگی، شرایط واقعی زیستی ساکنان حاکی از نیاز به برنامه‌ریزی جامع‌تر، حمایت‌های اقتصادی عملی و مدیریت پایدار منابع است، بنابراین می‌توان گفت که ورای ادعای توانمندسازی معمار پروژه، واقعیت زیست ساکنان جزیره هرمز نمایانگر چالش‌های عمیق اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی است که نیازمند رویکردهای چندجانبه و مستمر برای تحقق توسعه پایدار و بهبود کیفیت زندگی آنان است. توانمندسازی جوامع محلی فرایندی است که طی آن گروه‌هایی از مردم، به‌ویژه در شرایط آسیب‌پذیر، مهارت‌ها، منابع و اعتمادبه‌نفس لازم را برای بهبود زندگی خود به دست می‌آورند. این فرایند فراتر از پاسخ به نیازهای فوری است و هدف آن ایجاد راه‌حل‌های پایدار از طریق تقویت خودمختاری و تاب‌آوری درون جامعه است. توانمندسازی واقعی زمانی رخ می‌دهد که اعضای جامعه نقش فعال داشته باشند، و محدود به گروه خاص، تعداد کم و شغل تا حد کارگری نباشد، بلکه باید بتواند ابزار و مهارت‌های لازم را برای اقدام و سایر راه‌ها به دست آورند و در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت واقعی داشته باشند و از همه مهم‌‌تر باید در سود سالانه درآمدی سهیم باشند یا به نفع مستقیم ساکنان اصلی در راستای زیرساختی هزینه شود تا این مشارکت منجر به افزایش حس تعلق، ایجاد تغییرات پایدار و رشد مهارت‌های محلی می‌شود.

 نتیجه‌گیری

تحلیل پروژه «هتل ماجرا» در جزیره هرمز، تعارضات بنیادین میان ادعاهای توسعه پایدار و شواهد میدانی تخریب محیط‌ زیست را آشکار می‌کند. این پروژه، با وجود ارائه رویکردی مشابه با معماری پایدار، در فاز اجرائی به دلیل تجاوز به زیستگاه‌های حساس لاک‌پشت‌های دریایی و نابودی گستره وسیعی از پوشش گیاهی بومی (حدود ۲.۵ هکتار)، اصول اکولوژیکی جزیره را نقض کرده است. علاوه‌بر‌این فقدان ارزیابی‌های جامع زیست‌محیطی (EIA) پیش از عملیات عمرانی و مدیریت ناکارآمد پسماند و فاضلاب (با وجود ادعای استفاده از ازن‌زنی)، تهدیدی جدی برای اکوسیستم شکننده دریایی و ساحلی جزیره محسوب می‌شود، به‌ویژه با توجه به نبود زیرساخت فاضلاب شهری در هرمز. این موارد، رویکرد پروژه را از یک الگوی پایدار به یک مداخله تهاجمی تغییر داده و نگرانی‌هایی جدی را درباره اعتبار جوایز پایداری مطرح می‌کند. از منظر تفکر سیستمی، این پروژه نشان‌دهنده شکست در درک روابط پیچیده میان عوامل محیط‌زیستی، اجتماعی و اقتصادی است؛ زیرا با نادیده‌گرفتن دانش بومی، نقش حیاتی گونه‌های حفاظت‌شده مانند لاک‌پشت‌های دریایی در تعادل اکولوژیک‌ و نبود مشارکت‌ واقعی ساکنان محلی، صرفا به بهره‌کشی از منابع طبیعی و انسانی ایجاد نارضایتی‌های اجتماعی منجر شده است، بنابراین برای دستیابی به توسعه‌ای پایدار در جزیره‌ای با ارزش‌های اکولوژیک و فرهنگی هرمز، اتخاذ رویکردی کل‌نگر، مبتنی بر داده‌های علمی، رعایت دقیق استانداردهای زیست‌محیطی‌ و توانمندسازی واقعی جوامع محلی از طریق مشارکت و سودآوری پایدار ضروری است تا از تکرار چنین مداخلات مخربی جلوگیری شود.

پی‌نوشت:

 *این متن بر‌اساس پژوهش‌ها و مشاهدات میدانی و با توجه به اهمیت حفظ محیط زیست، پایداری و گونه‌های در حال انقراض در جزیره هرمز، تدوین شده است.

آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.