‌جرئت اندیشیدن به خود دهیم!

این سخن را که «دلیر باش در 

به کارگرفتن فهم خویش»، که اصل آن به زبان لاتین است

(Sapere aude!)، هوراس شاعر بزرگ رومیِ پیش از میلاد به زبان آورده است. اما آنکه این سخن را پرآوازه و در‌واقع به شعار جنبش روشن‌نگری یا روشنفکری 

(Enlightenment) تبدیل کرد، کانت فیلسوف بزرگ آلمانی بود. در سال 1783، کشیشی آلمانی مقاله‌ای در مخالفت با «ازدواج عُرفی» و دفاع از «ازدواج شرعی» منتشر کرد و در آن، ضمن حمله به جنبش روشن‌نگری – که از جمله در مخالفت با خرافه‌پرستی کلیسایی پا گرفته بود – این پرسش را مطرح کرد که «به‌راستی روشن‌نگری چیست؟». در پاسخ به این پرسش، تنی چند از متفکران آن زمانِ آلمان از جمله مندلسون، لسینگ، هِردِر، شیلر، هامان، ویلاند و... مقالاتی نوشتند و نظر خود را درباره روشن‌نگری بیان کردند. اما پاسخ کانت به این پرسش در سال 1784- که چند سالی بیش به انقلاب کبیر فرانسه نمانده بود - از همه معروف‌تر شد، آن‌هم به این دلیل مهم که ویژگی جنبش روشن‌نگری را همانا خروج انسان از نابالغی فکری و بی‌نیازی‌اش از قیم برای اندیشیدن و به کلام خود او، «دلیری در به‌کارگرفتن فهم خود بدون هدایت دیگری» اعلام کرد. چنین بود که کانت سخن فوق از هوراس را برای بیان مضمون مورد نظر خود مناسب یافت. اما این سخن چه ربطی به اوضاع کنونی ما دارد؟ ربطش در این است که اگر آن‌گونه که سردبیر محترم روزنامه «شرق» به‌درستی نوشته است، «ما یک روشنگری تاریخی به خود بدهکاریم» (‌شنبه، 21 اسفند 1400)، پس باید دید این بدهکاری یا دست‌کم دیرکرد در ادای دین از چه بابت است؟ مسئله مهم اما این است که پاسخ به پرسش «بدهکاری به خود» در گرو تعیین تکلیف یک بدهکاری دیگر است و آن «بدهکاری به غیر» است، بدهکاری‌ای که سال‌هاست پرداخت شده اما پرداخت‌کنندگانش به علت نابالغی فکری هنوز نتوانسته‌اند بفهمند از چه بابتی آن را پرداخته‌اند؟ و درست همین ناتوانی در به‌کار‌گرفتن فهم خود برای خروج از نابالغی است که پای سخن کانت و ضرورت روشن‌نگری تاریخی را برای جامعه ما به پیش می‌کشد. به‌عبارت‌دیگر، ادای دین به روشن‌نگری تاریخی یعنی پرداخت همان «بدهکاری به خود» مورد نظر روزنامه «شرق» در گرو خروج از نابالغی کنونی جامعه ما از طریق دلیری و جرئت در به‌کار‌گرفتن فهم خویش بدون هدایت دیگری است؛ دلیری و جرئتی که لازمه دستیابی به این حقیقت مهم و حیاتی است که آن «بدهکاری به غیر» از چه بابت بوده و چرا جامعه ما باید آن را لزوما می‌پرداخته است.