اهمیت دیدار «اردوغان» و «علی‌اف» در نخجوان

 «نخجوان» محصور در خشکی بین ارمنستان، ترکیه و ایران، جایی است که رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهوری ترکیه روز دوشنبه برای دیدار با الهام علی‌اف همتای آذربایجانی خود به آنجا رفت، جایی که بدون اتصال زمینی با باکو در سال ۱۹۲۳ به آذربایجان ضمیمه شد. پس از آنکه آذربایجان با حمله نظامی کنترل منطقه جداشده قره‌باغ را به دست گرفت، مناقشه دیگری با ارمنستان در افق در حال ظهور است: قلمرو نخجوان. در زمان اتحاد جماهیر شوروی، نخجوان از طریق جاده و راه‌آهن با آذربایجان در ارتباط بود اما این ارتباطات با شروع جنگ آذربایجان و ارمنستان در دهه ۱۹۹۰ بر سر قره‌باغ از بین رفت گرچه خطوط هوایی همچنان فعال است. آذربایجان با این حال در سال ۲۰۲۰ پس از جنگ شش‌هفته‌ای با ارمنستان بر سر قره‌باغ خواستار بازگرداندن خطوط حمل‌ونقل به نخجوان شد. الهام علی‌اف و رجب طیب اردوغان در نخجوان با یکدیگر دیدار کردند و انتظار می‌رود برای برقراری ارتباط زمینی بین نخجوان و بقیه خاک آذربایجان تلاش کنند.

پس از حمله هفته گذشته ارتش آذربایجان به جدایی‌طلبان ارمنی قره‌باغ، برخی کارشناسان می‌گویند که ضمیمه‌کردن کریدور ارمنی زنگزور در امتداد مرز با ایران این پیوستگی را با «نخجوان» و فراتر از آن با ترکیه متحد باکو ممکن می‌سازد. ارمنستان با مفهوم «کریدور» ترویج‌شده از سوی آذربایجان مخالف است و می‌گوید که کریدور زنگزور که به‌ نام منطقه محلی نام‌گذاری شده است بدون پست‌های بازرسی ارمنی، حاکمیت این کشور را تضعیف می‌کند.

ترکیه و روسیه نیز ممکن است در این بین نقش بازی کنند. ترکیه طرفدار یک کریدور زمینی است که ارتباط آنها را با بقیه جهان ترک فراهم کند. روسیه که از سال ۲۰۲۰ نیروهای حافظ صلح در قره‌باغ دارد در اصل گفته است که چنین کریدوری امکان‌پذیر است. مسیر کریدور پیشنهادی آذربایجان در امتداد مرز ارمنستان و نخجوان با ایران خواهد بود که نگرانی‌هایی را در تهران نیز ایجاد کرده است.

ایران  یکی از  مخالفان توسعه کریدور   زنگزور   است

برخی کارشناسان ایرانی چهار دلیل اصلی نگرانی تهران در توسعه کریدور زنگزور را اعلام کرده‌اند: نخست اینکه تهران نقش خود در ارتباط بین خاک آذربایجان و نخجوان را از دست می‌دهد. دوم، ایران نقش خود بین ترکیه و آسیای مرکزی را دیگر نخواهد داشت. سوم، این کشور نقطه ادغام خود با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU) یعنی ارمنستان را از دست خواهد داد. چهارم، با افزایش ارزش استراتژیک کریدور میانی، کریدور زنگزور نقش محوری ایران را در حمل‌ونقل بین شرق و غرب بیش از پیش کاهش خواهد داد.

وزیر خارجه ارمنستان هفته گذشته در مجمع عمومی سازمان ملل گفت: «تحمیل اجباری یک کریدور فراسرزمینی به ارمنستان، کریدوری که از خاک ارمنستان می‌گذرد اما خارج از کنترل ما خواهد بود، برای ما غیرقابل قبول است و باید برای جامعه بین‌المللی نیز غیرقابل قبول باشد».

برخلاف قره‌باغ، نخجوان امروز در میان جمعیت حدود ۴۰۰ هزار نفری خود طبق سرشماری سال ۲۰۰۹ هیچ ارمنی‌ای را در خود جای نداده است، در حالی که زمانی نیمی از جمعیت آن را ارمنی‌ها شکل می‌دادند اما اکنون آذری‌ها در آنجا در اکثریت هستند.

نخجوان در سده هفتم پیش از میلاد بخشی از امپراتوری هخامنشیان بود و در آن دوران فرمانروایان ارمنی حاکم نخجوان بودند که این موضوع با موافقت کوروش پادشاه ایران صورت گرفت. در سده سوم میلادی نیز نخجوان تابع دولت ساسانی بود. در این منطقه آتشکده‌های زیادی بود و در عین حال کلیساها نیز در آن سر برافراشتند. این آثار نشان می‌داد که زرتشتیان و مسیحیان در کنار یکدیگر زندگی می‌کردند. این جمهوری خودمختار بر اساس معاهده ترکمنچای در سال ۱۸۱۸ میلادی از ایران جدا شد. در سال ۱۸۴۱ نخجوان تابع حکومت گرجستان و در سال ۱۸۴۶ تابع حکومت ایروان «ارمنستان» شد.

زمانی که در سال ۱۹۲۱ ارمنستان شرقی با اتحاد جماهیر شوروی ادغام شد، استالین تصمیم گرفت منطقه‌ نیمه‌بیابانی و کوهستانی نخجوان را با عنوان منطقه‌ای خودمختار به آذربایجان متصل کند. قرارداد با ترکیه در فوریه ۱۹۲۴ نهایی شد و این منطقه به یک جمهوری خودمختار سوسیالیستی شوروی تبدیل شد.

ارمنی‌ها در اواخر دهه ۱۹۸۰ در جریان خشونت‌ها در قره‌باغ از نخجوان گریختند و آثار حضور آنها به طور سازمان‌یافته پاک شد. کلیساهای آنها ویران شد و مقبره‌های مجسمه‌سازی‌شده آنها در قبرستان قرون وسطایی جلفا تخریب شد.

زندگی مشترک آذری و ارمنی سخت بود چراکه این دو جمعیت بر اساس مذهب از هم جدا شده‌اند.

 یک سو ارمنی‌های مسیحی و دیگر سو آذری‌های مسلمان ترک‌زبان بودند. نخجوان در ۲۰ ژانویه ۱۹۹۰ استقلال «کامل» خود را اعلام کرد و از نیروهای شوروی خواست منطقه را ترک کنند.

بحران‌های سیاسی به‌ دنبال شکست‌های نظامی آذربایجان در قره‌باغ، حیدر علی‌اف و نزدیکانش را در سال ۱۹۹۳ در باکو به قدرت رساند. جمهوری خودمختار نخجوان طبق قانون اساسی این کشور مصوب سال ۱۹۹۵ بخش جدایی‌ناپذیر آذربایجان است.

واصف طالبوف، رئیس مجلس عالی جمهوری خودمختار نخجوان از سال ۱۹۹۵ تا ۲۰۲۲ با ازدواج با خانواده علی‌اف یک سیستم را در نخجوان ایجاد کرد.