خمره اسرار اردوغان یا کلیددار آینده ترکیه

پس از انتخابات در بسیاری از کشورها تغییر مدیران در سطوح ملی پدیده‌ای اجتناب‌ناپذیر است؛ اما ترکیب دولت جدید ترکیه پس از انتخابات 24 اردیبهشت ترکیه و انتخاب مجدد رجب طیب اردوغان در این کشور، با گزینش چهره‌ای امنیتی مانند هاکان فیدان به‌عنوان رئیس دستگاه دیپلماسی ترکیه، توجه بسیاری از تحلیلگران و سیاست‌مداران را به خود جلب کرد. برجستگی انتخاب وزیر خارجه ترکیه حتی انتخاب مجدد ریاست‌جمهوری اردوغان را کم‌رنگ‌تر کرد. پدیدارشناسی این شخصیت مستلزم بررسی روند دو دهه تاریخ سیاسی اخیر ترکیه است که در ادامه به آن اشاره خواهد شد.

از ابتدای به قدرت رسیدن حزب اسلام‌گرای عدالت و توسعه در سال 2002 تاکنون شاهد حضور مستمر و گاهی غیبت‌های معنادار هاکان فیدان 54‌ساله، وزیر خارجه جدید ترکیه، در بدنه قدرت این کشور بوده‌ایم. او در 16‌سالگی وارد مدرسه نظام شده و در کسوت نظامی‌گری مراحل ترقی را طی کرد و به‌عنوان یک نظامی آینده‌دار در ستاد ارتش ترکیه نمایان شد. بااین‌حال، در سال 2001 هم‌زمان با ظهور جریان عدالت و توسعه به مدیریت عبدالله گل، احمد داود‌اوغلو و رجب‌طیب اردوغان، صف ارتش را رازآلودانه ترک کرد و در دانشگاه مریلند آمریکا در رشته مدیریت علوم سیاسی با رویکرد مطالعاتی سرویس‌های اطلاعاتی کشورهای غربی تحصیلات خود را شروع کرد. سپس از آن از رساله دکترای خود در سال 2006 با عنوان نقش فناوری اطلاعات در تصویب عهدنامه‌های بین‌المللی دفاع کرد.

او با تغییرات گفتمانی ترکیه در دو دهه اخیر همراهی داشته است؛ به‌ همین دلیل شناخت خوبی از ساختار قدرت در این کشور دارد. شخصیت سیاسی او همراه حزب عدالت و توسعه با دکترین «عمق استراتژیک» دکتر احمد داود‌اوغلو شکل گرفت. او نقش ترکیه در تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی را مبنای سیاست خارجی ترکیه می‌داند و تعامل با منطقه و جهان را با این حزب تجربه کرده است. حزبی که با تأکید بر توانمندی‌های بالقوه این کشور در حوزه جغرافیایی و هویت تاریخی، با مطرح‌کردن آنکارا به‌عنوان قدرتی فرامنطقه‌ای و جهانی، با شعار «تنش صفر با همسایگان»، قدرت را در ترکیه به دست گرفت.

او در سال 2006 ناظر بر ارائه سمپوزیم دریای سیاه و امنیت دریایی دریابان «جم گوردنیز» با طرح دکترین «میهن آبی» بود؛ دکترینی که بعدها توسط دریابان «جهاد یایچی» با ترسیم محدوده آب‌های سرزمینی فلات قاره و منطقه انحصاری اقتصاد ترکیه با استفاده از ظرفیت آب‌های پیرامونی این کشور تکمیل شد. طبق این دکترین، تنش صفر با همسایگان داود‌اوغلو از نقطه صفر به حرکت درآمد و عملا آن دکترین را به حاشیه راند. اگرچه دکترین میهن آبی موانع خاص خود را داشته و چندان هم به‌سادگی قابل اجرا نبود، اما رویکرد لیبرالی عمق استراتژیک دکترین احمد داود‌اوغلو همچنان مبنای بسیاری از تحولات سیاست خارجی و توسعه اقتصادی ترکیه از‌جمله پروسه صلح میان دولت و حزب کارگران کردستان ترکیه است که فیدان از سال 2008 تا 2015 مجری آن بود و هم او نقش اساسی در پایان پروسه صلح داشت. او مراحل متنوع مدیریت را در مقام سفیر و حضور در سازمان انرژی اتمی و نیز ساختارهای امنیتی پیمود. فیدان ادامه خدمت را در سازمان ملی استخبارات ترکیه (میت) شروع کرد و با اتکا بر دانش خود، در بدنه ساختار امنیتی ترکیه پله‌های ترقی را به‌سرعت طی کرد. عمده‌ترین مسئله ترکیه، حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) است که هاکان از سال‌های 2008 تا 2015 پروژه مذاکره با هدف خلع سلاح این حزب اقلیمی را دنبال کرد تا جایی که از او به‌عنوان معمار «مدیریت نهان» و «مدارای عیان» با پ‌ک‌ک نام می‌برند؛ زیرا جای پنجه‌های نفوذ او در جای‌جای این حزب کاملا مشهود است به‌طوری‌ که می‌توان گفت نقش میت در بازیگری درون پ‌ک‌ک به‌مراتب قوی‌تر از نقش رهبران آن حزب در داخل تشکیلات پ‌ک‌ک است؛ تا حدی که شاید سخن گزافی نباشد اگر این حزب را به «پ‌ک‌ک اوجلان» و «پ‌ک‌ک هاکان» قابل تقسیم بدانیم. حذف هدفمند برخی کادرهای پ‌ک‌ک در منطقه اقلیم کردستان عراق و بازی با کارت این حزب در تحولات شرق فرات در سوریه و شمال عراق، گواه بر اشراف اطلاعاتی میت در درون حزب پ‌ک‌ک است. فیدان از همان ابتدای تحصیلات خود، نگاهش معطوف به قدرت دیپلماسی بود. به همین خاطر در چکیده پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود تأکید کرد: «ترکیه باید اطلاعات خود را برای سیاست خارجی قوی‌تر تقویت کند؛ چون وابستگی به اطلاعات آمریکا و سایر کشورهای ناتو مشکل‌ساز است». او معتقد است اطلاعات خوب همیشه به تصمیم خوب منتهی نمی‌شود، ولی اطلاعات نادرست یا ناقص حتما باعث شکست در سیاست خارجی است.

اولویت‌های سیاست داخلی و خارجی ترکیه به ترتیب احیای اندیشه نوعثمانی‌گری با هدف بازگشت به جغرافیای امپراتوری گذشته، پیوستن به اتحادیه اروپا، مسئله داخلی و پیرامونی کردها و گسترش نفوذ در حوزه قفقاز است که هاکان فیدان در همه حوزه‌های یادشده ورود داشته و مدیر پرونده بوده است. او یکی از معدود مدیرانی است که به تمامی مسائل پیرامونی ترکیه به‌صورت میدانی ورود داشته است. او را می‌توان معمار آشتی و احیای روابط ترکیه با بسیاری ازکشورهای منطقه خصوصا عربستان، مصر و امارات دانست؛ زیرا ترکیه به دنبال دیپلماسی مقتدر و فراگیری است که فیدان را می‌توان طراح و مجری آن دانست. هرچند پرسش‌های تاریخی عمیقی در پیش‌روی دولت آک‌پارتی و کارگردان امنیتی آن یعنی هاکان فیدان وجود دارد که جواب قانع‌کننده‌ای تاکنون برای آنها ارائه نشده است؛ از جمله دفاع و پشتیبانی از داعش، قتل مرموز خاشقجی روزنامه‌نگار عربستانی در خاک ترکیه، برخورد با جنبش گولن و سرکوب کودتای ژوئن 2016. در این بین کیفیت مواجهه با مسئله فلسطین به‌عنوان بخشی از سرزمین نوعثمانی‌گری نیز هنوز در پرده ابهام قرار دارد و اندیشه سیاسی این کشور را دچار تعارض رفتاری کرده است؛ به‌طوری که نه می‌تواند نوعثمانی‌گری را محدود کند و نه اراده‌ای جدی در برابر اسرائیل اتخاذ کرده است. ترکیه هنوز نتوانسته است بین دیدگاه اخوانی دولت ترکیه و دکترین «میهن آبی» در دریای مدیترانه با مصر به‌عنوان تأثیرگذارترین کشور حوزه این دریا تعادل برقرار کند. البته در هفته‌های اخیر سیگنال‌های ترمیم روابط با مصر و پایین‌کشیدن فتیله اخوانی‌گری در داخل کشور معانی صریحی را در‌خصوص ادامه وفادار‌بودن حاکمیت ترکیه به این دکترین عیان می‌کند. این پرسش و پرسش‌های فراوانی از این نوع، پیش‌روی هاکان فیدان به‌عنوان سکاندار دستگاه دیپلماسی ترکیه قرار دارد. ردپای هاکان فیدان در بسیاری از جریانات قومی و مذهبی در کشورهای پیرامونی ترکیه دیده می‌شود. او سرک‌های هدفمندی در محور مقاومت می‌کشید و بارها در چند سال گذشته به تهران سفر کرده است. او با شهید سردار سلیمانی درباره تحولات منطقه‌ای مراوداتی داشت و به نوعی حرکات منطقه‌ای او را با نگاه ترکیه‌ای در منطقه تقلید می‌کرد؛ 

به همین خاطر در محافل بین‌المللی دیدگاه‌های او را متمایل به ایران می‌دانند.

شخصیت سیاسی فیدان پیچیده و غامض است. او در تمام تحولات منطقه‌ای به‌ویژه جغرافیای انسانی کردها و منطقه قفقاز و سوریه ورود تخصصی داشته است. همچنین در پروسه مذاکره با سوری‌ها و روسیه نقش‌آفرینی کرده است. فیدان از ابتدای ورود به «میت»، سودای خروج از پرده‌نشینی امنیتی را در سر داشت. وی در سال ۲۰۱۲ از سوی دادگاه جمهوری به محکمه فراخوانده شد تا در مقام مظنون و به اتهام گفت‌وگوی سازش‌کارانه با تروریست‌ها بازجویی شود.

این اقدام دادگاه، جنجالی در ترکیه برپا کرد و به بحرانی بزرگ در این کشور تبدیل شد تا اینکه اردوغان مجبور شد اعلام کند «فیدان، خمره اسرار من است؛ به جای او از من بازجویی کنید». همین موضع قاطع اردوغان سبب شد اصلاحیه‌ای مبنی بر مصونیت حقوقی مسئولان عالی‌رتبه میت به قانون محاکم قضائی این کشور ابلاغ شود. حساسیت این موضوع برای دولت به‌گونه‌ای بود که اردوغان دستور داد شبانه متنی برای اصلاح قانون نوشته شده و برای رئیس مجلس ملی فرستاده شود و در مدت زمانی کمتر از ۲۴ ساعت، این جمله در قانون گنجانده شود: «هیچ‌کس حق ندارد بدون اجازه و هماهنگی با شخص نخست‌وزیر، مقامات عالی‌رتبه میت را به دادگاه فرابخواند» و به‌سرعت آن را به قانون تبدیل کردند. در این پرونده انگشت اتهام به سوی قاضی کردتبار و اتاق‌های فکر فتح‌الله گولن نشانه رفت که هر دو متعلق به جمعیتی بودند که از هاکان فیدان ضربه دیده بودند. اگرچه این دفاعیه‌ای تمام‌قد از سازمان میت بود، اما هدف اصلی آن مصونیت همیشگی فیدان بود که به تبع آن سازمان میت همیشه خود را وامدار هاکان بداند. این مصوبه به نوعی بیانگر کلیدی‌بودن نقش هاکان فیدان در بقای دولت اردوغان بود. زمانی که فیدان رئیس سازمان میت شد، ایهود باراک، نخست‌وزیر وقت اسرائیل، اعلام کرد این انتصاب تحولی نگران‌کننده است؛ زیرا فیدان در سال‌های 2008 تا 2009 که در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خدمت می‌کرد، موضعی طرفدار ایران داشت. در واکنش به این موضع‌گیری، فیدان به رسانه‌های وقت ترکیه در سال 2013 گفت: برای اولین‌بار در جهان، یک دولت (رژیم صهیونیستی) نسبت به انتصاب رئیس سرویس اطلاعاتی یک کشور دیگر واکنش نشان می‌دهد؛ زیرا نمی‌خواستند من رئیس میت بشوم.

اینک هاکان فیدان با انبوهی از تجربیات و اشراف وسیع امنیتی به پرونده‌های داخلی و سیاست خارجی ترکیه، در مقام وزارت خارجه با اختیارات سازمان امنیت این کشور قرار گرفته است. رجب‌طیب اردوغان خسته نیز توانست با قدرت فیدان مجددا برای یک دوره هشت‌ساله در کاخ «آک‌سارای» جلوس کند. رقبای قدرتمند اردوغان با محوریت حزب جمهوری خلق، با فاصله‌ای نه‌چندان زیاد، میدان را به سلطان واگذار کردند.

اینک به نظر می‌رسد شرایط جسمی اردوغان یادآور شرایط سلطان محمد ششم، آخرین امپراتور عثمانی است؛ با این تفاوت که سلطان رجب کلیددار را خود انتخاب کرده است، درحالی‌که کلیددار سلطان محمد ششم از اراده او خارج بود و اینک هاکان جوان و باتجربه علاوه بر عصای دست پیری اردوغان، تولیت مخزن اسرار او را نیز بر عهده دارد که همه اینها شرایط را برای کلیدداری آینده «آک‌سارای» هاکان فیدان آماده کرده است.