علامه ذوالقرنین دکتر محمدعلی موحد

همایون کاتوزیان: ایشان را علامه می‌خوانم؛ چنان‌که محمد قزوینی و علی‌اکبر دهخدا در میان دانشمندان سکولار ایران به این عنوان شهرت یافتند. و به هزار دلیل، که نام‌بردن از دوتای‌شان کافی‌ است: وسعت و عمق دانش‌شان در آثار گوناگونی که خلق کردند.

عین این صفات درمورد موحد نیز صادق است و حتی می‌توان گفت که شاید درمورد او حتی بیش از آنها صادق باشد. قزوینی و دهخدا در سال‌های هفتاد‌سالگی دفتر این جهان را درنوردیدند؛ ولی طول عمر برای موحد امکان بیشتری فراهم آورده است که استعداد و هوش سرشار او در حوزه‌های گونه‌گون‌تر و بیشتری در تاریخ ادبی و سیاسی، عرفان و علوم اسلامی به کار افتد و حاصل آن آثاری باشد که هریک کاری عظیم و بدیع است.

من به‌ویژه با سه کار ایشان آشنایی دارم؛ اگرچه با بعضی از دیگر نوشته‌های ایشان ازجمله در تاریخ اسلام نیز آشنایی دارم. یکی «شمس تبریزی» که او را کمتر کسی می‌شناخت و فهم عمومی از او از غزل‌های مولوی که متخلص به نام اوست و اطلاعات نیمه‌افسانه‌ای که درمورد روابط‌شان شهرت داشت، خیلی فراتر نمی‌رفت. کتاب موحد شناخت نه‌‌فقط همگانی بلکه حتی تخصصی از شمس را به سطوح بالاتری برد و غنای دیگری بخشید.

دیگر کتاب مفصل «خواب آشفته نفت» که با رجوع به بسیاری شواهد و مدارک و بی‌غرضی شایسته‌ای پژوهش و نگارش شده است.

اما کار تحقیق و «مثنوی معنوی» در دو جلد ضخیم راستی را که واقعا چنان‌که می‌گویند کاری کارستان است. من با دو چاپ مثنوی، یکی چاپ سنتی ایران معروف به مثنوی علاء‌الدوله و دیگری تحقیق و تصحیح نیکلسون که پیش از موحد برای سال‌های دراز بهترین کار در این زمینه شناخته می‌شد، آشنا بودم؛ اما کتاب موحد کار سترگ و غول‌آسایی‌ است. کافی‌ است که کشف‌الابیات آن را مرور کنید تا دریابید که چه مایه از دانش و چه میزان از زحمت و دقت در آن به کار رفته است.

موحد علامه و - به قول ایرج - «عربی‌دان و انگیسی‌دان» صد سالش شد. دعا کنیم که بیش باد.