موزه‌ها برای صلح

منا بادامچی‌زاده*: قرن بیستم شاهد ظهور و رشد موزه‌هایی با محوریتِ ضدیت با جنگ بوده است. این موزه‌ها از ابتدای پیدایش، در اکثر موارد، تحت عنوان «موزه ‌صلح» شناخته می‌شدند؛ موزه بین‌المللی جنگ و صلح که در 7 ژوئن 1902 در لوزان سوئیس گشایش یافت، معمولا به عنوان اولین موزه صلح امروزی توصیف می‌شود. این موزه به وضوح یک مکان ضد جنگ محسوب می‌شد که به نمایش تاریخ و تکنولوژی جنگ‌افزارها می‌پرداخت؛ با در نظر گرفتن دو مخاطب عام و نخبگان سیاسی و نظامی، هدف آن، تشریح عبث و بیهوده بودن هزینه‌هایی بود که صرف تسلیحات نظامی می‌شد و همچنین تأکید‌ی بر خطرات فزاینده و مخرب جنگ‌افزارهای جدید در جنگ‌های آینده بود. یکی از نکات جالب توجه در رابطه با موزه بین‌المللی جنگ و صلح، باور مؤسس آن موزه بود که جنگ را قوی‌ترین شاهد در برابر جنگ می‌دانست ولی متأسفانه این موزه، توسط همان جنگی که قرار بود مانع وقوع آن شود، تخریب شد. اگرچه شکل‌گیری اولین موزه صلح به پیش از شروع جنگ جهانی اول باز می‌گردد ولی رشد و نمو آنها در نتیجه اتمام جنگ جهانی دوم و به‌خصوص بمباران اتمی شهرهای هیروشیما و ناگازاکی بوده است. این موزه‌ها غالباً با نگاهی انتقادی به جنگ و با در بر داشتن پیام‌های ضد جنگ، آسیب‌ها، پیامدها و حقایقی را در رابطه با این موضوع در معرض نمایش می‌گذاشتند؛ رویکردی که غالباً در موزه‌های جنگ وجود نداشت. بنابراین یکی از روایات معمول در موزه‌های صلح، روایت فجایعی است که در پی تخریب‌های حاصل از جنگ‌ها، بمباران‌های شهرها و غیرنظامیان شکل گرفته‌اند؛ در رشته مطالعات صلح در حال حاضر، صلح به جای «نبود جنگ» به «نبود خشونت» تعبیر می‌شود، فلذا بسیاری از موزه‌های فعال در این حوزه، به موضوعاتی همچون عدالت اجتماعی، حقوق بشر، انواع خشونت و سایر موضوعات مرتبط، می‌پردازند. گسترش فعالیت این موزه‌ها تا جایی بود که منجر به تأسیس «شبکه بین‌المللی موزه‌های صلح» در سال 1992 شد که البته در سال 2005 به «شبکه بین‌المللی موزه‌ها برای صلح» با نام اختصاری «INMP» جهت دربرگرفتن گستره وسیع‌تری از موزه‌ها که برای صلح فعالیت می‌کنند، تغییر نام داد. سه هدف اصلی این شبکه شامل: تسهیلِ اشتراک‌گذاری اطلاعات، همکاری و حمایت دوجانبه میان موزه‌ها برای صلح؛ ارتقای آگاهی عمومی در رابطه با موزه‌ها برای صلح، فعالیت‌ها و همکاری‌ها و تأثیرات آنها بر جامعه؛ تشخیص و ارزیابی بهترین شیوه‌ها و فنون در طراحی موزه‌ها، نمایشگاه‌ها، ارائه‌ها و رویدادها که از طریق پروژه‌های مطالعاتی، نشریات و گردهمایی‌ها انجام می‌شوند. از مهم‌ترین فعالیت‌های این شبکه، برگزاری کنفرانس‌هایی است که هر سه سال یک بار، یکی از موزه‌های عضو شبکه، میزبان آن خواهد بود؛ و در واقع تنها کنفرانسی است که اختصاصا به مقوله موزه‌ها برای صلح می‌پردازد. خانه صلح در شهر اوپسالا، میزبان یازدهمین کنفرانس بین‌المللی موزه‌ها برای صلح خواهد بود. شهر اوپسالا در سوئد به عنوان شهر صلح شناخته می‌شود.

در حال حاضر بیش از 300 موزه برای صلح در 49 کشور دنیا وجود دارد که رویکردهای متفاوتی برای نمایش دارند. نمایش آسیب‌های جنگ، رویکردی است که کماکان در بسیاری از موزه‌های صلح که زمانی درگیر جنگ بوده‌اند، یافت می‌شود. در ایران نیز، به عنوان کشوری که هشت سال تجربه جنگ تحمیلی و بمباران شیمیایی را پشت سر گذاشته، اندیشه تأسیس اولین موزه صلح در ایران در پی ملاقات اعضای انجمن حمایت از قربانیان سلاح‌های شیمیایی با هماهنگ‌کننده وقت شبکه بین‌المللی موزه‌ها برای صلح در سال 1384 و همچنین بازدیدی از هیروشیما و موزه یادمانی صلح هیروشیما شکل گرفت. بنابراین موزه صلح تهران، به عنوان اولین موزه صلح در ایران، در سال 1390 در قدیمی‌ترین پارک تهران، پارک شهر، در ساختمان اهدایی شهرداری و با هدف ترویج فرهنگ صلح از طریق نشان‌دادن پیامدهای ناگوار جنگ و خشونت و آثار زیان‌بار آن بر انسان‌ها و محیط زیست گشایش یافت. این موزه چند ویژگی منحصربه‌فرد دارد: عضو شبکه بین‌المللی موزه‌ها برای صلح است و راویان آن، جانبازان جنگ و سلا‌های شیمیایی هستند و این فرصت را برای بازدیدکنندگان فراهم آورده است که داستان موزه را مستقیماً از زبان آسیب‌دیدگان جنگ بشنوند. به علاوه، قسمت اعظم فعالیت‌های موزه توسط داوطلبان علاقه‌مند انجام می‌شود. نمایشگاه دائمی این موزه شامل 5 بخش «اتاق جنگ»، «سلاح‌های شیمیایی»، «قربانیان سلاح‌های شیمیایی»، «شیوه‌های مدرن کشتار و تخریب» و در نهایت «صلح» است. در «اتاق جنگ» مخاطبان با تاریخچه کوتاهی از جنگ‌ها از درگیری هابیل و قابیل تا وقوع جنگ‌های جهانی و همچنین با داستان برخی موزه‌های صلح در دنیا همچون موزه صلح کان در فرانسه، گرنیکا در اسپانیا و ایپر در بلژیک آشنا می‌شوند. بخش بعدی با مروری بر تاریخچه استفاده از سلاح‌های شیمیایی در دنیا و تأثیرات آن بر سلامتی انسان و محیط زیست، به بمباران شیمیایی شهرهای مرزی ایران همچون سردشت و زرده و همچنین حلبچه در عراق و معرفی غیرنظامیانی که قربانی اثرات سلاح‌های شیمیایی شده‌اند، اختصاص یافته؛ در بخش سوم مخاطبان با سلاح‌های جدید کشتارجمعی و تأثیرات آنها آشنا شده و در قسمت نهایی برخی فعالان صلح و مراکز و مؤسسات فعال در این زمینه معرفی شده‌اند. موزه صلح تهران با شعار «صلح چیزی فراتر از جنگ میان دولت‌هاست» از ابتدای پیدایش تاکنون نه تنها مخاطبان خود را از تبعات سلاح‌های کشتارجمعی آگاه کرده بلکه با برگزاری کارگاه‌های آموزشی، نمایشگاه‌ها و رویدادهای مختلف سعی بر آموزش صلح و ترویج فرهنگ صلح داشته تا صلح را به مفهومی ملموس بدل کند که به موجب آن تمام افراد جامعه خود را برای برقراری صلح در جامعه مسئول بدانند و در این راه گامی بردارند.

* کارشناس ارشد مطالعات موزه و داوطلب موزه صلح تهران