چالش‌های انتقال و شیرین‌سازی آب از دریای عمان

مریم ‌ ملی:‌ چشم‌هایتان را ببندید و بخش‌‎های مرکزی و جنوبی ایران را در 20 تا 30 سال آینده تصور کنید. اگر برای داده‌های علمی اعتباری قائل باشیم، بد نیست به گزارشی اشاره کنیم که ناسا اواسط اسفند 1400 منتشر کرد. بر اساس مدل‌های پیش‌بینی آب‌وهوای ناسا که با اتکا بر داده‌های هواشناسی به دست آمده، به نظر می‌رسد با ادامه روند فعلی، نه‌تنها بخش جنوبی ایران بلکه بیشتر مناطق حومه خلیج فارس تا 30 سال دیگر به دلیل افزایش دما و خشکی زیاد غیرقابل سکونت خواهند شد. حتی تصور این پیش‌بینی علمی برایمان غیرممکن است، اما هرازچندگاهی که خبرهای مربوط به فرونشست زمین، خشکی تالاب‎ها، کم‌آبی دریاچه‌ها و رودخانه‌ها را از گوشه و کنار کشور می‌شنویم و اوضاع کشورهای منطقه هم کم‌وبیش چنین روندی را نشان می‌دهد، تلنگری می‌خوریم که اگر به‌طور جدی به فکر چاره نباشیم، تحقق چنین پیش‌بینی‌هایی می‌تواند کم‌کم رنگ واقعیت بگیرد. در این راستا دولت در دوره‎های مختلف به‌منظور مدیریت بحران و جلوگیری از به‌خطرافتادن امنیت آبی کشور، طرح انتقال آب از دریای عمان به فلات مرکزی و شیرین‎سازی آن را بررسی کرده و گفته می‌شود این طرح اکنون در دست اجرا قرار دارد، اما جزئیات دقیقی درباره هزینه و فایده آن از جلسات کارگروه‎ها و نشست‎های تخصصی آن منتشر نشده است تا روشن شود اجرای پروژه‎ای در این حد و اندازه، چه پیامدهای احتمالی مثبت و منفی برای کشور خواهد داشت.

تأمین آب آشامیدنی مردم و آب مورد نیاز بخش‌های کشاورزی و صنعت مسئله‎ای بسیار جدی برای هر کشوری است که می‎تواند باعث شود وقتی سود و زیان طرح را در دو کفه ترازو می‌گذاریم، کفه‎ای که به سمت حفظ امنیت آبی کشور است، بیشتر سنگینی کند. با‌ این‌ حال نباید از محاسبات دقیق و پیش‎بینی‎های لازم در‌‌خصوص تبعاتی که این کار برای سرزمین‎مان دارد غافل شویم. در غیر این صورت با اجرای طرح‎های این‌چنینی چه‌بسا در کنار هزینه‎های گزاف زیست‌محیطی و اقتصادی، بحران‎های تازه‎ای پیش‌روی کشور قرار بگیرد.

افزایش ظرفیت ایستگاه‎های آب‌شیرین‌کن  تا  پایان امسال

عربستان با داشتن یک مجتمع آب‌شیرین‌کن روزانه حدود 1.4 میلیون مترمکعب آب شیرین تولید می‌کند. با توجه به تجربه نسبتا موفق عربستان در این زمینه، ایران هم در تلاش است برای حل معضل آب در مناطق کویری مرکز کشور از روش شیرین‎سازی آب دریا استفاده کند. با این حال نکته درخور توجه این است که عربستان به دلیل نداشتن آب شیرین کافی و به‌‌واسطه موقعیت جغرافیایی ناچار است از این روش استفاده کند، اما در کشور ما سوءمدیریت، توسعه صنایع آب‎بر و کشاورزی سنتی در کنار پیامدهای تغییر اقلیم از مقصران وضع فعلی کم‎آبی هستند. اواخر فروردین‌ سال جاری، جلسه‎ای به ریاست معاون اول رئیس‌جمهور درباره مسئله انتقال آب از دریای عمان و خلیج فارس به فلات مرکزی برگزار شد. «محمد مخبر» در این جلسه از برگزاری جلسات منظم و اقدامات اجرائی برای تأسیس ایستگاه‎های آب‌شیرین‌‎کن و پمپاژ آب و طراحی و کارگزاری خطوط انتقال آب به فلات مرکزی در دولت فعلی خبر داد. او همچنین وعده داد تا پایان امسال ظرفیت ایستگاه‌های آب‌شیرین‌کن بندرعباس و چابهار به 500 هزار مترمکعب برسد. با این حال از خروجی این جلسه و جلسه‎هایی که پیش‌تر نیز در‌این‎باره برگزار شده، برنامه مدونی از هزینه‎های کلی این طرح تا رسیدن به مرحله پایانی منتشر نشده است.

حساب‌و‌کتاب هزینه  استفاده  از  آب‌شیرین‎کن‎های صنعتی

از مهندس «هادی شاد» درباره هزینه‎های پروژه شیرین‌سازی آب برداشت‌شده از دریای عمان پرسیدیم. او که کارشناس ارشد منابع آب است، در‌این‌باره می‌گوید: «برای اینکه بتوانیم اطلاع درستی از هزینه‎های حدودی چنین طرح‌‌هایی داشته باشیم، می‎توانیم به نمونه‎هایی که در مرحله اجرائی قرار دارند، نگاه کنیم. برای مثال صنایع مس و فولاد کرمان و شرکت گل‎گهر سیرجان از صنایع آب‎بر به حساب می‎آیند که در منطقه‎ای بسیار خشک قرار گرفته‌اند. این شرکت‎ها برای ادامه فعالیت خود، نیاز به شیرین‌کردن آب دریا دارند و برای این کار در طرح آب‌شیرین‎کنی با ظرفیت یک میلیون مترمکعب در روز در بندرعباس سرمایه‎گذاری کرده‎اند که اکنون فاز 200 هزار مترمکعب در روز از آن به مرحله اجرا رسیده است. برای انتقال این آب شیرین از بندرعباس تا سیرجان لوله‎گذاری شده است. احداث پروژه آب‎شیرین‎کن با ظرفیت 200 هزار مترمکعب هزینه‎ای معادل صد میلیون دلار خواهد داشت (یعنی حدود 318 میلیارد تومان بنا بر نرخ دلار در زمان انتشار این گزارش). برای برداشت آب از دریا نیاز به احداث موج‌شکن، تجهیزات مخصوص گل‎و‎لای‌برداری و لوله‎گذاری در عمق است که آن هم هزینه بسیار سنگینی دارد. در کنار همه اینها باید به خاطر داشته باشیم آب‎شیرین‎کن‌ها با برق کار می‎کنند؛ بنابراین بودجه زیادی هم برای مصرف برق این دستگاه‌ها نیاز است. در نهایت مجموع هزینه آبگیری از دریا و تأمین برق دستگاه‎ها چیزی در حدود صد میلیون دلار خواهد شد که در مجموع،  هزینه بهره‎‌برداری از آب‌شیرین‌کن 200‌هزار‌مترمکعبی مذکور را به 200 میلیون دلار / 640 میلیارد تومان می‎رساند».

این هزینه‌‌ها چقدر مقرون‌به‌صرفه است؟

مهندس «شاد» در پاسخ به این پرسش که آیا انتقال آب دریای عمان و شیرین‌کردن آن برای مصرف مردم و صنایع از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه است یا خیر می‎گوید: «اکنون هزینه شیرین‌سازی آب دریا از زمانی که برداشت و بعد شیرین می‌شود تا زمانی که به دست مصرف‎کننده برسد -که در این مورد صنایع بزرگی هستند که صدها کیلومتر دورتر از ساحل قرار دارند- حدود سه دلار‌/ 94 هزار تومان به ازای هر مترمکعب خواهد بود. اگر فرض کنیم روزی، آب مصرفی مردم در فلات مرکزی و نه لزوما ساحل‌نشینان لازم باشد با چنین روشی تأمین شود شرکت آب و فاضلاب هم ناگزیر باشد این آب را با هزینه پایین در اختیار مردم بگذارد، این امر برای وزارت نیرو بسیار هزینه‎زاست و اگر مصالح حاکمیتی در میان نباشد توجیه اقتصادی نخواهد داشت. در واقع با فناوری امروز و هزینه‌های بالای این نوع انتقال و شیرین‌سازی آب، وزارت نیرو ممکن است با بحران اقتصادی تأمین هزینه‌های پروژه مواجه شود». این کارشناس حوزه مهندسی منابع آب ادامه می‌دهد: «در نظر بگیرید که اگر بخواهیم آب را از دریای عمان به بخش‌های شمالی فلات مرکزی انتقال دهیم، هزینه‌ها بسیار بیشتر می‌شود. با این حال از دیگاه ژئوپلیتیک سیاسی ممکن است اهمیت اجرای چنین پروژه‌ای آن‌قدر بالا باشد که کشور حاضر شود هزینه آن را هرچه باشد بپذیرد؛ زیرا بهای چنین هزینه‌هایی می‌تواند حفظ امنیت و جلوگیری از مهاجرت شهروندان ساکنان شهرهای فلات مرکزی کشور باشد».

آب‌شیرین‎کن‎ها  برای دریا  و  آبزیان خطری دارد؟

برای اجرای طرح‌های انتقال آب از دریای عمان به‌جز هزینه‎های آب‌شیرین‎کن و تجهیزات دیگری که صرف می‌‌شود، اکنون کار لوله‎گذاری و قراردادن پمپ‎های مخصوص تا مسافت هزارو 200 متر از ساحل نیاز است که این امر می‎تواند برای محیط زیست ساحلی و دریای عمان خطرات جدی به دنبال داشته باشد. دکتر «بهروز دهزاد»، استاد علوم محیط زیست اکوسیستم‎های آبی دانشگاه شهید بهشتی در‌این‌باره می‎گوید: «من پیامدهای این مسئله را در بوشهر دیده‎ام. آنجا برای انتقال آب از دریا به نیروگاه اتمی بوشهر، تجهیزات لوله‎گذاری تا 800 متر از ساحل به سمت دریا پیشروی کرده است. این تأسیسات، پمپ‎ها و سنگ‎چینی‌‎ها باعث شده محل تخم‎گذاری میگوها در این منطقه تخریب شود و این مسئله زندگی صیادانی را که از صید و فروش میگو زندگی خود را می‎گذراندند، با مشکل مواجه کرده است». در کنار معضل از بین رفتن زیستگاه آبزیان و خطر کاهش جمعیت آنها، مسئله دیگری هم وجود دارد؛ از هر صد لیتر آب دریا که وارد دستگاه آب‌شیرین‎کن می‎شود، 35 لیتر آن آب ‌شیرین و 65 لیتر آن شورتر شده و به دریا بازمی‎گردد. دکتر «دهزاد» در پاسخ به این سؤال که شورآب بازگردانده‌شده به دریا می‎تواند معضلی برای آب و جانداران ساکن آن داشته باشد، توضیح می‎دهد: «از آنجا که دریای عمان به اقیانوس هند متصل است، در این زمینه نگرانی جدی نداریم به شرط آنکه برای پس‌دادن آب شور از تجهیزات پیشرفته و مناسب استفاده شود که بتواند آب را با فشار زیاد به مناطق وسیعی از دریا برگرداند. یعنی شورآب در یک منطقه خاص نزدیک ساحل تخلیه نشود؛ زیرا در این صورت می‎تواند خطرساز باشد. از طرفی، چون دریای عمان جزء آب‎های بین‌المللی محسوب می‎شود، در صورتی که استانداردهای لازم برای آبگیری و تخلیه شورآب‌ها از سوی کشور ما رعایت نشود، کشورهای همسایه می‎توانند به نهادهای بین‌المللی در‌این‌باره شکایت کنند که در این زمینه نیز به تدبیر اساسی نیاز است».