خطر احداث کارخانه پتروشیمی امیرآباد مازندران در نزدیکی تالاب میانکاله

مهدی زارع: منطقه ویژه اقتصادی امیرآباد با حریم تالاب میانکاله و محدوده پارک ملی میانکاله حدود صد متر فاصله دارد. تالاب میانکاله درون شبه‌جزیره‌ای باریک به همین نام قرار دارد. این تالاب از شمال به دریای مازندران، از جنوب به خلیج گرگان، از غرب به تالاب زاغمرز و از شرق به آشوراده و از طریق کانال باریکی به طول کمتر از یک کیلومتر به بندر ترکمن می‌رسد. شبه‌جزیره میانکاله در منتهاالیه جنوب شرقی دریای مازندران، در 12‌کیلومتری شمال شهر بهشهر واقع در استان مازندران ایران قرار دارد. مساحت آن بیش از ۶۸ هزار هکتار و ارتفاع آن بین ۱۵ تا ۲۸ متر کمتر از سطح دریای آزاد است. میانکاله از سال ۱۳۴۸ به‌عنوان «منطقه حفاظت‌شده» تعیین شد و هم‌اکنون با عناوین پناهگاه حیات وحش، تالاب بین‌المللی و ذخیره‌‌گاه طبیعی زیست‌کره تحت حفاظت سازمان محیط زیست قرار دارد. یکی از دلایل اهمیت میانکاله این است که در تمام سواحل جنوبی دریای مازندران هیچ منطقه‌ای جز آن وجود ندارد که محیط طبیعی آن در وضعیتی نسبتا دست‌نخورده باقی‌ مانده باشد. سلامتی نسبی میانکاله موجب شده تا تالاب‌ها و سواحل این منطقه افزون‌بر پرندگان مهاجر، محل تخم‌گذاری و زیستگاه اصلی بسیاری از ماهیان دریای مازندران نیز باشد، به‌ویژه کپور و کفال و ماهیان خاویاری. نزدیک به نیمی از خاویار ایران از آب‌های این منطقه صید می‌شود.

پس از دستور اجرای طرح گردشگری جزیره آشوراده، کلنگ ساخت کارخانه پتروشیمی در جوار میانکاله را وحیدی، وزیر کشور، روز بیست‌ودوم اسفند 1400 در فاصله حدود پنج‌کیلومتری تالاب میانکاله در استان مازندران، به‌عنوان «کارخانه پتروشیمی شهدای حسین‌آباد» به زمین زد. مجتمع پتروشیمی مازندران در روستای حسین‌آباد شهرستان بهشهر با سرمایه‌گذاری ۸۰ هزار میلیارد تومانی به بخش خصوصی واگذار شده است که تهدید جدی برای محیط زیست میانکاله به‌ حساب می‌آید. رئیس سازمان حفاظت محیط زیست گفت: «طرح پتروشیمی مازندران مجوز‌های لازم را نگرفته... در روز بازدید از تالاب میانکاله، نمایندگان مجلس از من درخواست کلنگ‌‌زنی این پروژه را کردند، درحالی‌که این پروژه مجوز محیط زیست ندارد». برای جانمایی استقرار واحد پتروشیمی ارزیابی محیط‌زیستی و مطالعات ویژه لازم است. صنعت پتروشیمی به دلیل تولید فاضلاب آلاینده جزء صنایع ممنوع است. از سوی دیگر مدیرعامل شرکت ملی پتروشیمی گفت: «طرحی به نام پتروشیمی میانکاله در شرکت ملی پتروشیمی تعریف نشده است. شرکت ملی پتروشیمی، برای طرحی به نام پتروشیمی میانکاله مجوز صادر نکرده، اطلاعی از این موضوع ندارد و معمولا به این طرح‌ها نمی‌توان پتروشیمی گفت، بلکه واحدهای صنعتی زنجیره ارزش هستند که وزارت صمت به آنها مجوز می‌دهد. وزارت صمت به واحدهای صنایع تکمیلی که هم‌صنف با شهرک‌ها و واحدهای صنعتی محسوب می‌شوند، مجوز می‌دهد که نیازی به دریافت مجوز از شرکت ملی پتروشیمی ندارند؛ زیرا محصولات انتهایی زنجیره پتروشیمی را تولید می‌کنند. این دسته از شرکت‌ها، به عنوان شرکت‌هایی که دارای ضایعات و آلودگی زیست‌محیطی در قالب پتروشیمی‌ها و پالایشگاه‌های بزرگ باشند، شناخته نمی‌شوند. ممکن است چنین طرح‌هایی مساحت زیادی را هم به خود اختصاص دهند، اما هیچ‌یک از مؤلفه‌های یک واحد پتروشیمی را ندارند و در اصطلاح به آنها «شهرک‌های شیمیایی» گفته می‌شود».

شبه‌جزیره میانکاله شاید در حال از‌بین‌رفتن نباشد، اما با کمبود منابع آب شیرین به‌شدت آسیب‌پذیر و در معرض خطر است. طول این شبه‌جزیره دراز و باریک 48 کیلومتر و عرض آن بین 1.3 تا 3.2 کیلومتر است. خلیج گرگان را از دریای مازندران جدا می‌کند. چهار روستا به نام‌های آشوراده، قزل‌شمالی، قزل‌مهدی و قواسطل در شبه‌جزیره قرار دارند. بندرترکمن نیز در سمت مقابل انتهای شبه‌جزیره قرار دارد. این منطقه زیستگاه بسیاری از پرندگان مازندرانی و گونه‌های خزنده منحصربه‌فرد بومی این منطقه است. همچنین یک پناهگاه بسیار مهم و شناخته‌شده بین‌المللی برای پرندگان مهاجر است. برخی با هدف تخصیص حقابه خلیج گرگان و شبه‌جزیره میانکاله، تنگه بین دریای مازندران و شبه‌جزیره را باز کرده‌اند که منجر به خشک‌شدن کامل تالاب می‌شود. سال ۱۳۹۶ درخواست وزیر نفت از عیسی کلانتری، رئیس سازمان محیط زیست وقت، برای ارائه مجوز لازم در زمینه احداث دو واحد عظیم پتروشیمی در سواحل دریای مازندران، در مناطق «امیرآباد بهشهر (میانکاله)» و رودسر و موافقت شتاب‌زده عیسی کلانتری، واکنش‌های اعتراض‌آمیزی را به همراه داشت.

با توجه به فصلی‌بودن رودخانه‌ها و شرایط آب اقلیمی منطقه، میانگین نیاز آب محیطی سالانه رودخانه‌ها بین 0.1 تا 0.2 مترمکعب برآورد شده است. کمبود آب شبه‌جزیره، سوءمدیریت، اقدامات کشاورزی ناپایدار و کاهش شدید چاه‌ها و منابع آب زیرزمینی وضعیت شبه‌جزیره میانکاله را تشدید کرده است. مردم محلی درآمد خود را از کشاورزی، باغداری، دامداری، صنایع دستی، قالی‌بافی، مرغداری سنتی و گردشگری به دست می‌آورند. چرای بی‌رویه، شکار غیرقانونی، ماهیگیری، جنگل‌زدایی و گسترش بی‌رویه روستاها از‌جمله چالش‌هایی است که محیط زیست منطقه را تهدید می‌کند.

این پناهگاه زیبای حیات وحش ۵۵ هکتار مساحت دارد و مرکز تکثیر و نگهداری گوزن زرد خالدار ایرانی، این ‌گونه زیبای رو به انقراض است. دشت مملو از درختان هیرکانی و بلوط کهنسال است. در نزدیکی بندر امیرآباد، تالاب «لپو زاغمرز» از بهشهر در مسیر جاده ساحلی بعد از نیروگاه حرارتی برق نکا قرار دارد. این تالاب از میانکاله جدا افتاده است. خلیج گرگان ۴۰۰ کیلومترمربع وسعت دارد و عمق آن در بیشترین نقطه در زمان بالا‌آمدن آب، به چهار متر می‌رسد. هرچه در خلیج به شرق پیش برویم، تا حوالی ضلع جنوبی آشوراده، آب عمیق‌تر می‌شود. میانکاله در سال 1354 به‌عنوان سایت کنوانسیون رامسر انتخاب شد. زیستگاه‌های اصلی آن شامل تالاب‌ها، سواحل ماسه‌ای، آب‌های کم‌عمق دریایی و مناطق کشاورزی است. سازمان ملل در سال 1358 آن را به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره به رسمیت شناخت، اما چرای بی‌رویه، شکار و ماهیگیری غیرقانونی، جنگل‌زدایی و لایروبی غیرمجاز کانال‌های آب، تهدیدی برای خشک‌شدن تالاب هستند. رئیس اداره محیط زیست استان مازندران می‌گوید تقریبا 20 درصد از شبه‌جزیره میانکاله خشک شده که بخشی از آن به دلیل تغییر اقلیم، کاهش بارندگی و همچنین به دلیل منحرف‌شدن رودخانه‌های سرزمین اصلی برای صنعت و کشاورزی است. میانکاله بر اساس کنوانسیون رامسر یک باتلاق بین‌المللی مهم و یکی از 9 اکوسیستم مهم کشور و میزبان بیش از 1.5 میلیون پرنده مهاجر از بیش از 150 گونه مختلف است. حادثه در دهه1380 با مرگ هزاران پرنده مهاجر رخ داد.

در ابتدای زمستان سال ۱۳۹۸ نیز تعداد زیادی از پرندگان مهاجر، به دلایل نامعلومی، در این تالاب بین‌المللی مردند. منابع مختلف تعداد تلفات پرندگان را میان 80 هزار تا 90 هزار قطعه گزارش داده‌اند. تلف‌شدن پرندگان بر اثر مسمومیت غذایی –به‌ویژه بوتولیسم پرندگان- با مصرف ماگت‌های آلوده و اغلب با افزایش دمای آب همراه است. پناهگاه تالاب میانکاله زیستگاه بسیاری از حیات وحش است، اما برای 250 هزار پرنده مهاجر از‌جمله پلیکان و فلامینگو که هر زمستان در آنجا تخم‌گذاری می‌کنند از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در ایران همچنان توسعه پایدار روال غالب نیست؛ چرا‌که سازمان حفاظت محیط زیست هنوز نمی‌تواند از استقرار واحدهای صنعتی بزرگ آلاینده جلوگیری کند. در برابر نگرانی‌های محیط‌زیستی همواره به بهانه اشتغال و بی‌کاری، قانون زیست‌محیطی در زمینه آلودگی صنایع اجرا نمی‌شود. پتروشیمی صنعتی بسیار آلاینده است و نمی‌توان آن را در جایی مانند میانکاله به‌عنوان زیستگاه حیات وحش و مهد پرندگان آسیا و خاورمیانه احداث کرد. دوم آذر 1400 مدیرکل حفاظت محیط زیست مازندران گفته است ایجاد دیواره خاکی و لایروبی‌کردن کانال‌های منطقه سبب شد با نخستین بارش‌ها آب باران به ضلع غربی میانکاله هدایت شود و ۵۰۰ هکتار از اراضی شبه‌جزیره میانکاله که سال‌های گذشته به دلیل کم‌آبی خشک شده بود با این دو اقدام اکنون آبگیری شد و حیات به این زمین‌های خشکیده بازگشت. وی ارتفاع آب در این مناطق را بیش از ۳۰ سانتی‌متر اعلام کرد و گفت: اقدام گروه دوستداران طبیعت بهشهر که سبب جان‌گرفتن دوباره بخش‌هایی از تالاب شده، برای محیط زیست اقدام بسیار ارزشمندی است.