پیشینه توجه به نظام صنفی هنر در ایران

سید محسن هاشمی - کارشناس فرهنگی

نخستین گام عملی در تدوین نظام صنفی با تدوین قانون نظام صنفی در مردادماه ۱۳۵۰ با تصویب مجلس شورای ملی آغاز شد. در این قانون برای اولین بار به تدوین اصول و چارچوب‌های نظام صنفی، واحد صنفی و اتحادیه‌های صنفی پرداخته شده است. پس از انقلاب شکوهمند اسلامی سال ۱۳۵۷ و استقرار نظام جمهوری اسلامی، تنظیم‌کنندگان قانون اساسی با هدف اجرای اهداف انقلاب در آزادی و حاکمیت مردم بر سرنوشتشان بر حضور مردم در تعیین سرنوشت‌شان تأکید کردند. این نگرش بیشتر در فصل سوم قانون اساسی اصول ۱۹ تا ۴۲ تجلی یافت. در تداوم آن نگرش در آغاز دهه 80 و در قانون برنامه پنج‌ساله چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بر ضرورت تشکیل نظام صنفی هنر تصریح شد. اگرچه این تکلیف قانونی با تغییر دولت دنبال نشد و مجلس نیز پیگیر اجرای این مصوبه نبود. مجددا در برنامه پنج‌ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بر واسپاری امور هنرمندان با تشکیل نظام صنفی هنری توجه نشان داده شده است. از تازه‌ترین کوشش‌ها برای امکان مشارکت نمایندگان اصناف هنری در تعیین سرنوشت‌شان می‌توان به توافق‌نامه میان وزرای کار و رفاه اجتماعی و فرهنگ و ارشاد اسلامی در آبان ۱۳۹۸ که منجر به تنظیم دستورالعمل تشکیل و فعالیت انجمن‌های فرهنگی - هنری در ذیل تبصره پنج ماده صد‌و‌سی‌و‌یک قانون کار شد، اشاره کرد. کوشش پیش‌گفته اخیر اگرچه خلأ قانونی ناشی از نبود انجمن‌های صنفی هنری را تا حدودی جبران می‌کند اما با مقتضیات ناظر بر وزارت کار و رفاه اجتماعی از جمله بازنشستگی، مناسبات شغلی کارگری و کارفرمایی متناسب با این بخش از نیروها و عناصر خلاق نیست. دانش‌نامه بریتانیکا، هنر را استفاده از توانایی و تخیل در خلق آثار زیبا، محیطی یا تجاربی که می‌توان با دیگران به اشتراک گذاشت، تعریف کرده است. همچنین عده‌ای هنر را ابزاری برای به‌نمایش‌گذاشتن یک ایده ذهنی خاص به شمار آورده‌اند.

- در ادبیات ایرانی هنر به معانی مدیریت، دلیری و فضیلت اخلاقی به کار می‌رفته است:

* به دشمن نمایم هنر هر چه هست/ ز مردی و پیروزی و زور دست

* چون غرض آمد هنر پوشیده شد/ صد حجاب از دل به سوی دیده شد

* با دانش است فخر نه با ثروت و عقار/ تنها هنر تفاوت انسان و چهارپاست

در گذشته می‌کوشیدند هنرها را به دو بخش هنر زیبا و هنر کاربردی یا سودمند تقسیم کنند. هنر زیبا در خدمت هیچ مقصودی جز زیبایی نیست اما هنر سودمند یا کاربردی علاوه بر زیبایی در خدمت مقصود دیگری است، نظیر نقوش سفالینه‌ها یا سفره قلمکارها. البته این گونه تقسیم‌بندی در چهار دهه اخیر منسوخ شده است. امروزه علاوه بر چیدمان، هنر ارضی، هنر نورپردازی، بدن‌پردازی، تکه‌چسبانی و... از مجموعه شناخته‌شده هنرهای تجسمی در اثر پیدایش و گسترش هنر رسانه‌های نو، هنرهایی چون دیجیتال‌آرت، ویدئوآرت، اینتراکتیوآرت، ورچال‌آرت و... نیز به مجموعه هنرها افزوده‌اند.

ایده عمدتا در ذهن هنرمند با الهام از حیات شکل می‌گیرد و در فرایندی شخصی و گاه به کمک صنعتگران به عینیت تبدیل و خلق می‌شود. نقاشی، تصویرسازی، مجسمه‌سازی، عکاسی، گرافیک، پرفورمنس، چیدمان، ویدئوآرت، محیطی، هنر بدن و... از جمله رشته‌های هنر‌های تجسمی است. همچنین با ملاحظه ویژگی‌های هنرهای تجسمی، هنر موسیقی، هنر نمایش، ادبیات و هنر سینما درمی‌یابیم که نحوه خلق ایده، مراحل اجرا و عینیت‌بخشی ایده به صورت فردی و گروهی با حضور تماشاگر یا بی حضور آن با یکدیگر متفاوت و متمایز و مناسبات و تزاحمات بین آنها نیز مختلف است گرچه در برخی از موارد دارای ویژگی‌هایی مشترک‌اند.

اشتغال  هنری حق  است  یا  امتیاز؟

در اصل بیست‌وهشتم قانون اساسی آمده است: «هرکس حق دارد شغلی را که بدان مایل است و مخالف اسلام و مصالح عمومی و حقوق دیگران نیست برگزیند». دولت موظف است با رعایت نیاز جامعه به مشاغل گوناگون برای همه افراد امکان اشتغال به کار و شرایط مساوی برای احراز مشاغل ایجاد کند. در قواعد و نظامات کنونی کشورمان، اشتغال در عرصه‌های صنعتی، کشاورزی و بازرگانی به این صورت است که شخص حقیقی یا حقوقی پس از احراز صلاحیت فنی (تخصصی) توسط صنف مربوطه (و نه وزارتخانه یا دستگاه حاکمیتی) در چارچوب یکی از نظامات مهندسی، پزشکی، صنفی پروانه فعالیت دریافت کرده و شاغل شود و چنانچه شخص دارای پروانه فعالیت (حقیقی/حقوقی) در انجام خدمات و مسئولیت حرفه‌ای‌اش کوتاهی یا تخلفی انجام دهد به شکایت شاکی در نهادهای انتظامی نظام‌های صنفی پیش‌گفته رسیدگی می‌شود. این امر یعنی اشتغال در سپهر فرهنگ و هنر برخلاف نص صریح اصل بیست‌وهشتم میثاق ملی از فعالان این بخش به نادرستی دریغ شده است. برای تشریح این مهم گفتنی است که یک پزشک یا مهندس یا تعمیرکار یا فروشنده پس از احراز صلاحیت توسط صنفش و دریافت پروانه اشتغال برای انجام هر نوبت یا هر بخش از فرایند شغلی‌اش نیازی به دریافت پروانه فعالیت مجدد ندارد. سوگمندانه اما این رویه عقلانی حاکم بر فعالیت‌های مهندسی، پزشکی، صنفی یعنی ارزیابی و احراز یک بار صلاحیت فنی توسط صنف و رسیدگی به تخلفات و کوتاهی‌های حرفه‌ای توسط دادسرا‌های انتظامی صنفی در بخش فعالیت و اشتغال در سپهر فرهنگ و هنر جاری نیست و شاغلان هنر مجبورند برای هر بار فعالیت شغلی و عرضه محصول و خدماتشان از نهاد حکومتی، مجوز دریافت کنند. این معضل ناشی از جایگزینی نگرش اشتغال به مثابه امتیاز حکومت به مردم در برابر اشتغال به مثابه حق خدادادی مردم در فعالیت‌های فرهنگی و هنری است. حال آنکه این نگرش برخلاف نص صریح قانون اساسی است. بر این اساس با تشکیل نظام صنفی هنر، این حق دریغ‌شده از هنرمندان با احراز صلاحیت فنی توسط صنف استیفا می‌شود. در این صورت هنرمندان پروانه فعالیت خود را همچون سایر فعالیت‌ها و مشاغل از نظام صنفی مربوطه دریافت کرده و با رعایت نظامات مندرج در آن به اشتغال می‌پردازند. یادآوری می‌کند با توجه به ویژگی‌های هر کدام از پنج دسته هنری موسیقی، سینما، نمایش، ادبیات و هنرهای تجسمی، تشکیل نظام‌های صنفی جداگانه منطقی‌تر است. همان‌گونه که این توجه به تفکیک نظام صنفی پزشکی، نظام صنفی پرستاری، نظام صنفی مهندسی عمران، نظام صنفی مهندسی کشاورزی، نظام صنفی رایانه‌ای با وجود شباهت و اشتراکات شغلی به علت تفاوت و تمایزات شکل‌گیری و مناسبات حقوقی‌شان به‌صورت جداگانه لحاظ و تشکیل شده است. پیش یا هم‌زمان با تصویب و اجراشدن نظام صنفی هنر، پیوستن ایران به توافق‌نامه حمایت از آثار ادبی و هنری «پیمان برن»، ضروری است و نه تنها موجب رعایت حقوق مالکانه آفرینشگران و مالکان آثار هنری و تثبیت‌کننده امنیت شغلی هنرمندان می‌شود بلکه موجب واسپاری امور مردم به خود مردم نیز خواهد شد.