دانشمندان، دیپلمات‌هایی پرتوان
دیپلماسی علمی به‌عنوان بخشی از استراتژی سیاست خارجی برای دانشگاه‌ها
علاقه‌مندی دانشمندان به علم فراتر از مرزهاست. حتی زمانی که اختلافات سیاسی، فرهنگی و اقتصادی آنها را از هم جدا می‌کند، علاقه مشترک به علم می‌تواند آنها را به هم پیوند دهد. دانشمندان می‌خواهند آزادانه در فراسوی مرزها، فرهنگ‌ها و سیاست کار کنند. دانشجویان از سراسر دنیا مسافت‌های طولانی را طی می‌کنند تا با یک استاد برجسته در یک دانشگاه دیگر کار کنند. همچنین شبکه‌های همکاران علمی از سراسر دنیا روی چالش‌های بزرگ جهانی با هم کار می‌کنند. یافتن راه‌حلی برای بحران جهانی ما را ملزم می‌کند تا به‌سرعت بهترین کارشناسان را از سراسر گیتی گرد هم آوریم
علی طهایی*: علاقه‌مندی دانشمندان به علم فراتر از مرزهاست. حتی زمانی که اختلافات سیاسی، فرهنگی و اقتصادی آنها را از هم جدا می‌کند، علاقه مشترک به علم می‌تواند آنها را به هم پیوند دهد. دانشمندان می‌خواهند آزادانه در فراسوی مرزها، فرهنگ‌ها و سیاست کار کنند. دانشجویان از سراسر دنیا مسافت‌های طولانی را طی می‌کنند تا با یک استاد برجسته در یک دانشگاه دیگر کار کنند. همچنین شبکه‌های همکاران علمی از سراسر دنیا روی چالش‌های بزرگ جهانی با هم کار می‌کنند. یافتن راه‌حلی برای بحران جهانی ما را ملزم می‌کند تا به‌سرعت بهترین کارشناسان را از سراسر گیتی گرد هم آوریم. این موقعیت‌ها اهمیت دیپلماسی علمی را در روزهای خوب و بد دنیا نشان می‌دهد. دانشمندان دیپلمات‌های بالقوه هستند. همکاری و آموزش نقطه قوت آنهاست. دانشگاه‌ها می‌توانند و باید از این پتانسیل حداکثر استفاده را در جهت غلبه بر بحران‌های جهانی ببرند. علم ذاتا مشارکتی است. در سال‌های اخیر، ما اهمیت به اشتراک‌گذاری اطلاعات، داده‌ها و تخصص درمورد مسئله کووید 19 را مشاهده کردیم. ما می‌دانیم که در طول همه‌گیری بیماری سارس در سال 2002، تأخیر در اشتراک‌گذاری اطلاعات به قیمت جان بسیاری انسان‌ها در نقاط مختلف جهان تمام شد. فعالیت علمی بین‌المللی باید هنجار باشد، نه استثنا و تحت هر شرایطی تداوم یابد. برای تحقق این امر، دانشگاه‌ها باید سیاست خارجی کشور خود را با استراتژی غیرسیاسی هم‌افزایی خود تقویت کنند. ایجاد شبکه‌های علمی، ظرفیت‌سازی و عمل متقابل سه عنصر مهم سیاست خارجی دانشگاه هستند که باید در نظر گرفته شوند.
شبکه‌سازی علمی
علم مشارکتی شبکه‌هایی را ایجاد می‌کند که بر روابط متقابل بنا می‌شوند، موانع را کاهش می‌دهند و فرصت‌هایی را برای همکاری با یکدیگر ایجاد می‌کنند. این شبکه‌ها قوی هستند زیرا مبتنی بر علم هستند و می‌توانند پل‌هایی بسازند که از تفاوت‌های ژئوپلیتیکی فراتر رود. در سال 2007، شورای تحقیقات اروپا (ERC) به عنوان یک آزمایش شروع به فعالیت در این زمینه کرد. از آن زمان تاکنون، نزدیک به 10 هزار پروژه را در سراسر اتحادیه اروپا و کشورهای مرتبط حمایت کرده است. علاوه‌براین، کمک‌های مالی شورای تحقیقات اروپا بهترین استعدادها و همکاری‌ها را برای دانشگاه‌ها به ارمغان می‌آورد. همکاری‌های علمی، شرکای جدیدی را پای میز می‌آورد تا همکاری‌های هدفمند صورت پذیرد. شایان ذکر است برنامه‌های مشابه گسترده دیگری هم در این زمینه در اتحادیه اروپا و سایر کشورهای توسعه‌یافته دنیا وجود دارد. تجربیات سال‌های گذشته همکاری‌های علمی بین‌المللی باعث شد آزمایش‌های ارزان‌تر، سریع‌تر و با کاربرد آسان‌تر برای بیماری‌هایی مانند سرطان، مالاریا، نارسایی قلبی، سل و اکنون کووید19 ایجاد کند. این فرصت وجود دارد که در سایر نقاط جهان پل‌های جدیدی ساخته شود. باید ساختارهای چندجانبه مورد نیاز برای ایجاد، رشد و گسترش شبکه‌ها را با شرکای جدید در مکان‌هایی که به طور سنتی با آنها همکاری نکرده و با دانشمندان در مکان‌هایی که از هم جدا شده‌اند، ایجاد شود. دانشگاه‌ها می‌توانند این کار را با پاداش‌دادن به همکاری، اختصاص بودجه مکفی، ایجاد کمک‌های اولیه برای شروع مشارکت‌های بین‌المللی جدید و حمایت از بودجه دولتی که همکاری بین‌المللی را تشویق می‌کند، انجام دهند.
ظرفیت‌سازی
باید تأکید ویژه‌ای بر ظرفیت‌سازی در مکان‌هایی داشته باشیم که در حال ظهور هستند و در دهه‌های آینده مشارکت‌کنندگان اصلی در حوزه‌های مختلف علم خواهند بود. به جای مشارکت در یک همکاری صرفا برای کمک به حل یک چالش منطقه‌ای، باید مشارکت کاری ایجاد شود که محققان ارشد، همکاران و دانشجویان جوان آنها را گرد هم آورد. راهنمایی مشترک دانشجویان دکتری، دانشجویان بسیار قوی و با اعتماد به نفس را تربیت می‌کند. داشتن یک استاد مشاور دوم از خارج از بخش، دانشگاه یا کشورشان به دانشجویان چشم‌اندازی غنی‌تر و بسیار گسترده‌تر می‌دهد. این مورد می‌تواند درمورد دانشجویان مقاطع کارشناسی و کارشناسی‌ارشد هم تعمیم یابد که بتوانند دوره‌های درسی کوتاه‌مدت و بلندمدت را در دانشگاه‌های خارج از کشور بگذرانند. همچنین گسترش سیاست خارجی دانشگاه از طریق همکاری با شرکای جدید به عنوان همتایان و همکاران بسیار مهم و تأثیرگذار است. در جمهوری اسلامی ایران نیز باید همکاری‌های خود را با کشورهای منطقه تا حد ممکن افزایش دهیم و از تخصص و استعداد آنها بهره لازم را ببریم. این شامل یک مشارکت بزرگ با مؤسسات علمی خاورمیانه باشد که به صراحت هدف آن آموزش نسل بعدی دانشمندان منطقه باشد. چارچوب‌بندی این مشارکت‌های جدید از طریق دریچه دیپلماسی علمی و توسعه اهداف و دستور کار مشترک یک مزیت فوق‌العاده برای همه است. اتحاد برای تقویت همکاری‌های تحقیقاتی و افزایش ظرفیت تحقیقاتی در سراسر جوامع تحقیقاتی ایران و خاورمیانه باید با یکدیگر همکاری کنند. درمورد اهداف مشارکت برای ایجاد ظرفیت برای علم، تحقیق، نوآوری و تبادل دانش در ایران و سایر کشورها باید به طور دائم، تداوم و گسترش یابد.
عمل متقابل
دو اصل اساسی دیپلماسی احترام و عمل متقابل است. در سیاست خارجی دانشگاه، این به معنای توسعه روابط است که در آن محققان و دانشجویان از دانشگاه‌های یکدیگر بازدید می‌کنند و کار و اعتبار را در پروژه‌های مشترک به اشتراک می‌گذارند. این دیپلماسی علمی در عمل است و این فرصت را به ما می‌دهد تا اطمینان حاصل کنیم که نسل بعدی دانشمندان نیز برای دیپلمات‌بودن و به‌کارگیری علم در دیپلماسی آماده هستند. نیاز به ایجاد شبکه‌ها، روابط و ظرفیت‌ها باید در هنگام همکاری همواره در ذهن ما باشد. البته، ما باید از این ذهنیت و وسوسه پرهیز کنیم که همواره نفر اصلی پژوهش باشیم که بیشترین اعتبار را بر عهده می‌گیرند. نمونه‌هایی در جهان وجود دارد که پژوهشگران کارهای گسترده‌ای انجام داده‌اند و حتی اصرار دارند که همکارانشان در سایر مؤسسات همکار، جزء نویسندگان مسئول مقالات اصلی باشند و به این صورت می‌توانند دستاوردها و توصیه‌ها را به مراتب بهتر، در آینده استفاده کنند. ما همیشه باید مطمئن شویم که دانشمندان جوانی هستند که از طریق تحقیق آموزش می‌بینند تا بتوانند پس از اتمام پروژه به کار خود ادامه دهند. در این یادداشت کوتاه، هدف برجسته‌کردن قدرت دیپلماسی علمی برای علم عالی و آماده‌کردن نسل بعدی در این زمینه است. ترکیبی از آموزش و تحقیق بین‌المللی برای کشف، درک و پرداختن به سؤال‌های مهم پیش‌روی بشریت است که باید همواره مد نظر قرار گیرد. دانشگاه‌ها می‌توانند با توسعه سیاست خارجی خود و تبدیل آن به بخشی اساسی از استراتژی کلی خود، همکاری‌های علمی بین‌المللی در تحقیق و تدریس را تقویت و گسترش دهند. انجام این کار تلاش‌های آنها را بهینه می‌کند و پل‌هایی ایجاد می‌کند که به ایجاد تفاهم پایدار در بین ملت‌ها کمک می‌کند.
* عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی
