درسهاي يازده سپتامبر براي مهندسان سازه
ترجمه: احمد ملكپور
بخشی از دانش بشری حاصل تجربیات بهدستآمده از ناکامیهایی است که بشر در طول تاریخ تکامل خود با آن روبهرو شده است. مهندسین سازه نیز از این امر مستثنا نیستند و شاهد حوادث تلخی بودهاند که به نوبه خود ضعفهای طراحی را مقابل چشم آنها قرار داده است. بسیاری از ملاحظات طراحی که امروز در طراحی سازهها بسیار بدیهی قلمداد میشود، زمانی در گوشهای تاریک از ذهن این مهندسان قرار داشته و ناکامی حاصل از شکست سازهها باعث روشنشدن این زوایای تاریک شده است؛ برای مثال شاید باورش سخت باشد که جامعه مهندسان پس از تحمل صدمات جانی و مالی فراوان متوجه شدند که جانوران نقبزن مانند موش آبی میتوانند سبب تخریب سدهای خاکی شوند. یکی از مهمترین عوامل شکست سدهای خاکی ناشی از فرسایش داخل بدنه سد است. عدم تراکم کافی خاک، آببندی ناقص بدنه خاکی با تکیهگاهها و سازههای بتنی سد از جمله عواملی است که منجر به این پدیده مخرب میشود. درحالحاضر مهندسان آگاه هستند که در کنار رعایت مسائل فنی باید تأثیر حیات وحش را نیز روی پایداری سد لحاظ کنند. امروزه دستورالعملهایی جهت اضافهکردن سموم خاص هنگام کوبیدن لایههای خاک تهیه شده است که مانع از رسوخ جانوران نقبزن میشود.
وقایع یازده سپتامبر دنیا را بهتزده کرد. تا قبل از آن روز حتی نمیتوانستیم تصور کنیم که کسی به آن درجه از شقاوت رسیده باشد که مرتکب چنین خشونتی شود. نمیتوانستیم تصور کنیم که دو آسمانخراش نمادین 110 طبقهای در وسط شهری در آمریکا فروریخته و تا شعاع صدها متری سبب تخریب ساختمانهای اطراف خود شود. از خودمان پرسیدیم که چطور ممکن است این اتفاق افتاده باشد؟ چطور این برجها فروریخت؟ این سؤالهای طبیعی بیانکننده دامنه احساسات ما در آن روز است. مهندسان سازه علاوه بر این سؤالها یک سؤال متضاد دیگر را نیز پرسیدند که چطور برجهای مرکز تجارت جهانی توانستند بعد از حمله حتی برای یک لحظه کوتاه هم كه شده روی پای خود بایستند؟ تخریب، بسیار گسترده بود. هواپیماهای تجاری که تقریبا با حداکثر سرعت خود به ساختمانها اصابت کردند، حفرههای عریضی را در دیوارههای خارجی ایجاد کرده و سبب تخریب گسترده در داخل ساختمانها شدند. آیا این موضوع به خودی خود کافی نبود که سبب فروپاشی آنی این ساختمانها شود؟ برجهای دوقلو به نحوی طراحی نشده بودند که در مقابل این سطح از تخریب مقاوم باشند. در زمان طراحی حداکثر این دغدغه وجود داشته که ممکن است یک
هواپیما از مسیر خارج شده و بهصورت تصادفی به یکی از برجها برخورد کند. مهندسان ممکن است فرض کرده بودند که آتشسوزی در هریک از ساختمانها احتمالا محدود به یک طبقه بوده و آبپاشهای اطفای حریق بهدرستی کار خواهند کرد؛ اما چیزی که شاهدش بودیم خیلی متفاوت بود. بسیاری از قسمتهای اصلی سازه در دم تخریب شده و آتش گسترده بهصورت همزمان در چندین طبقه شعلهور شد و این در حالی بود که آبپاشهای اطفای حریق نیز از بین رفته بودند. با وجود این حتی برای مدتی کوتاه، ساختمانها ایستادگی خود را حفظ کردند و اولین دلیل آن نیز وجود مکانیسمهای اضافی برای تحمل وزن ساختمان بوده است. شما عکسهای این برجها را قبل از حادثه یازده سپتامبر دیدهاید. دیوارهای خارجی آن شامل پنجرههای باریکی بوده که بین ستونهای فلزیای که بهصورت غیرمعمول بسیار نزدیک به هم طراحی شده بودند، قرار داشتند. همچنین وجود تیرهای عمیق در کف طبقات، یک شبکه محکم فولادی را ایجاد کرده بود که سطوح ساختمان را تحت پوشش قرار میداد. قسمت اعظم جوشکاریها خارج از محل برجها انجام گرفته بود. پنلهای مشبک به ارتفاع یک ساختمان سه طبقه و عرضی معادل عرض سه ستون در کارخانه
ساخته و به مرکز منهتن منتقل شده بود. بهمنظور افزایش مقاومت، این پنلها بهصورت عمودی به طریقی متصل شده بودند که مانند قطعات پازل سطوح بالایی و پایینی آنها در یک تراز قرار نداشته باشند. چهار وجه هر ساختمان شکل لولهمانندی را ایجاد کرده بود که روی آنها شکاف پنجرهها قرار گرفته بودند. این شکل لولهای طوری طراحی شده بود که وزن ساختمان و متعلقات را تحمل كرده و آن را مستقیم به پی ساختمان منتقل کند. دیوارها بهصورت تیرهای عمودی عمل کرده (تیرهایی همارتفاع و همعرض ساختمان) که با خمشدن به طرفین نیروی ناشی از باد را جذب میکردند. هنگامی که هواپیما ردیفی از ستونها و تیرهای واقع در دیوارههای خارجی را قطع کرد بخشی از شبکه فولادی واقع در قسمت فوقانی محل تخریبشده متشكل از تیرهای افقی به عمق چندین طبقه توانستند بهصورت حائل روی قسمت آسیبدیده عمل کنند. همزمان بخشی از دیوارهای خارجی آسیبدیده از سازه فوقانی آویزان شده بودند. مقاومت اعضای سازهای که بسیار نزدیک به هم طراحی شده بودند، به دیوارها اجازه دادند که قبل از تخریب کامل قدری خم شوند. ایستادگی برجها در این حالت برای سکنه واقع در طبقات زیرین و همچنین در
ساختمانهای اطراف فرصت فرار را فراهم آورد. عاقبت، تخریب زمانی اتفاق افتاد که شدت آتش در داخل برجها سبب تضعیف سیستم سازهای کف شد که وظیفه مهار دیوارهای خارجی را بر عهده داشت. پس از کمانش دیوارها، قسمت فوقانی ساختمانها بهصورت بلوکی سقوط کرد و همانند سر تبری که چوب را میشکافد، از بین طبقات عبور کرد. همچنین میدانیم که ساختمان پنتاگون نیز در یازده سپتامبر توسط یک هواپیما مورد حمله قرار گرفته است. احتمالا کمتر شنیده شده است که بخشی از محدوده تخریبشده قبل از فروریختن برای 20 دقیقه روی پای خود ایستاده بوده است. در آن روز، طبقه اول ساختمان پنج طبقه پنتاگون توسط یک هواپیما مورد حمله قرار گرفت که سبب تخریب تعداد زیادی ستون در آن طبقه و چندین ستون در طبقه بالای آن شد. با وجود این ساختمان آنقدر پابرجا ماند تا همه افراد در سه طبقه بالاتر قبل از ریزش کامل از ساختمان خارج شدند. ساختمان پنتاگون یک سازه بتن مسلح با یک سیستم دال دوطرفه داشته که در آن امتداد تیرها در اطراف ستونها یک سیستم ثانویه برای تحمل وزن ایجاد کرده بود. زمانی که ستونها تخریب شدند، قسمت فوقانی ساختمان شکم داده ولی تیرهای متقاطع کف بهصورت یک
شبکه عمل کرده و قسمت فوقانی محل آسیبدیده را نگه داشتند. تمام ستونهای بتنی، از جمله ستونهای ساختمان پنتاگون ضرورتا دارای میلگردهای فولادی عمودی بوده که به همراه بتن بارها را تحمل میکنند. ستونهای بتنی همچنین دارای میلگردهای افقی (خاموت) بوده که عهدهدار مهار آرماتورهای عمودی و نگهداشتن بتن در وسط ستون هستند. همانطورکه در دهه 1940 یعنی زمانی که پنتاگون ساخته شده معمول بود، میلگردهای افقی بهصورت حلقوی دور تا دور آرماتورهای عمودی در طول ارتفاع ستون پیچیده میشدند. مسلحسازی در ستونهای فولادی یک انعطافپذیری در آنها ایجاد میکند؛ به این معنی که آنها قادر هستند قبل از تخریب تغییرشکلهای زیادی را متحمل شوند. در بسیاری از ستونهای آسیبدیده، بتنهای محبوس در وسط قفس میلگردهای عمودی و افقی کماکان در جای خود باقی مانده بودند. درحالیکه ستونها به خارج خمیده شده و به شکل کمان درآمده و مقدار خمیدگی آنها در میانه ستون به اندازه سه برابر قطر قفس میلگرد رسیده بود. حتی با چنین تغییرشکلی، تعداد زیادی از ستونهای آسیبدیده هنوز قادر به تحمل بار بودند و این امر باعث محدودشدن سطحی از کف شد که نیاز بود بهصورت شبکه
رفتار کند. آن بخشی از ساختمان پنتاگون که نهایتا فروریخت بسیار کمتر از قسمتی بوده که مستقیم توسط هواپیما تخریب شده بود. مانند برجهای دوقلو، آتش شدید سبب تضعیف بیشتر ستونها و تیرهای اصلی شد. مهندسان سازه وقایعی مثل واقعه یازده سپتامبر را مورد مطالعه قرار دادهاند تا روشهای طراحی و ساخت را بهبود بخشند. این مطالعات توسط سازمانهایی مانند مؤسسه مهندسان سازه وابسته به انجمن مهندسان عمران آمریکا، مؤسسه ملی استانداردها و فناوری و آژانس مدیریت بحران فدرال انجام شده و مشخصههایی از قبیل انعطافپذیری و افزونگی در طراحی که مقاومت را در مقابل حملات شدید تقویت میکند، مستندسازی کردهاند. براساس این اطلاعات مهندسان سازه و محققان تلاش میکنند که ساختمانهای مطمئن و اقتصادی را که بتوانند در مقابل صدمات هم قابل احیا باشند، برای استفاده روزمره بسازند. پتانسیل فروپاشی نامتناسب یک نگرانی اصلی بوده که در آن یک تخریب خیلی موضعی منجر به تخریبهای گسترده میشود. گرچه پیشبینی میشود که خسارتهای کلان مانند آنچه در یازده سپتامبر اتفاق افتاد، موجب فروریختن ساختمان شود، اما تلاش بر این است که از وقوع تخریبهای پیدرپی پس از
رخدادهای کوچکی مانند یک آتشسوزی، انفجار یا برخورد وسیله نقلیه خارج از کنترل، جلوگیری شود. پس از بمبگذاری ساختمان فدرال آلفرد. پ. مورا در شهر اوکلاهاما در سال 1995، مؤسسه مهندسان سازه وابسته به انجمن مهندسان عمران آمریکا دستورالعمل جدیدی برای طراحی سازهها برای مقاومت بیشتر در برابر انفجار منتشر کرد. بعدا حادثه آتشسوزی که نهایتا منجر به فروریختن مرکز تجارت جهانی شد این مؤسسه را به این نتیجه رسانید که روشهای بهتری برای تجزیه و تحلیل تأثیر آتشسوزی بر ساختمانها مورد نیاز است. بهزودی این مؤسسه توصیههایی برای کاهش پتانسیل ایجاد فروپاشیهای غیرمتناسب را منتشر خواهد کرد. جهت جمعآوری و گسترش اطلاعات بیشتر در این زمینه این مؤسسه یک برنامه تحت عنوان مشارکت در گزارش برای سازههای امن در آمریکا را بنیان گذاشته که به مهندسان این امکان را میدهد که دروسی را که از ریزش سازهها آموختهاند، به اشتراک بگذارند. مثل هرکسی، مهندسان سازه داغدار ازدستدادن انسانها و خسارات جسمی و اجتماعی ایجادشده در حادثه یازده سپتامبر بوده و نگران احتمال وقوع تخریبهای سازهای فاجعهبار در آینده هستند. مهندسان سازه و سایر فعالان در
صنعت ساختمان تا وقتی که چنین تخریبهایی اتفاق میافتد، احساس رضایت کامل از کار خود نخواهند داشت. پس ما مطالعه میکنیم، یاد میگیریم و بهتر میشویم.
ScientificAmerican, 14Sep. 2021
بخشی از دانش بشری حاصل تجربیات بهدستآمده از ناکامیهایی است که بشر در طول تاریخ تکامل خود با آن روبهرو شده است. مهندسین سازه نیز از این امر مستثنا نیستند و شاهد حوادث تلخی بودهاند که به نوبه خود ضعفهای طراحی را مقابل چشم آنها قرار داده است. بسیاری از ملاحظات طراحی که امروز در طراحی سازهها بسیار بدیهی قلمداد میشود، زمانی در گوشهای تاریک از ذهن این مهندسان قرار داشته و ناکامی حاصل از شکست سازهها باعث روشنشدن این زوایای تاریک شده است؛ برای مثال شاید باورش سخت باشد که جامعه مهندسان پس از تحمل صدمات جانی و مالی فراوان متوجه شدند که جانوران نقبزن مانند موش آبی میتوانند سبب تخریب سدهای خاکی شوند. یکی از مهمترین عوامل شکست سدهای خاکی ناشی از فرسایش داخل بدنه سد است. عدم تراکم کافی خاک، آببندی ناقص بدنه خاکی با تکیهگاهها و سازههای بتنی سد از جمله عواملی است که منجر به این پدیده مخرب میشود. درحالحاضر مهندسان آگاه هستند که در کنار رعایت مسائل فنی باید تأثیر حیات وحش را نیز روی پایداری سد لحاظ کنند. امروزه دستورالعملهایی جهت اضافهکردن سموم خاص هنگام کوبیدن لایههای خاک تهیه شده است که مانع از رسوخ جانوران نقبزن میشود.
وقایع یازده سپتامبر دنیا را بهتزده کرد. تا قبل از آن روز حتی نمیتوانستیم تصور کنیم که کسی به آن درجه از شقاوت رسیده باشد که مرتکب چنین خشونتی شود. نمیتوانستیم تصور کنیم که دو آسمانخراش نمادین 110 طبقهای در وسط شهری در آمریکا فروریخته و تا شعاع صدها متری سبب تخریب ساختمانهای اطراف خود شود. از خودمان پرسیدیم که چطور ممکن است این اتفاق افتاده باشد؟ چطور این برجها فروریخت؟ این سؤالهای طبیعی بیانکننده دامنه احساسات ما در آن روز است. مهندسان سازه علاوه بر این سؤالها یک سؤال متضاد دیگر را نیز پرسیدند که چطور برجهای مرکز تجارت جهانی توانستند بعد از حمله حتی برای یک لحظه کوتاه هم كه شده روی پای خود بایستند؟ تخریب، بسیار گسترده بود. هواپیماهای تجاری که تقریبا با حداکثر سرعت خود به ساختمانها اصابت کردند، حفرههای عریضی را در دیوارههای خارجی ایجاد کرده و سبب تخریب گسترده در داخل ساختمانها شدند. آیا این موضوع به خودی خود کافی نبود که سبب فروپاشی آنی این ساختمانها شود؟ برجهای دوقلو به نحوی طراحی نشده بودند که در مقابل این سطح از تخریب مقاوم باشند. در زمان طراحی حداکثر این دغدغه وجود داشته که ممکن است یک
هواپیما از مسیر خارج شده و بهصورت تصادفی به یکی از برجها برخورد کند. مهندسان ممکن است فرض کرده بودند که آتشسوزی در هریک از ساختمانها احتمالا محدود به یک طبقه بوده و آبپاشهای اطفای حریق بهدرستی کار خواهند کرد؛ اما چیزی که شاهدش بودیم خیلی متفاوت بود. بسیاری از قسمتهای اصلی سازه در دم تخریب شده و آتش گسترده بهصورت همزمان در چندین طبقه شعلهور شد و این در حالی بود که آبپاشهای اطفای حریق نیز از بین رفته بودند. با وجود این حتی برای مدتی کوتاه، ساختمانها ایستادگی خود را حفظ کردند و اولین دلیل آن نیز وجود مکانیسمهای اضافی برای تحمل وزن ساختمان بوده است. شما عکسهای این برجها را قبل از حادثه یازده سپتامبر دیدهاید. دیوارهای خارجی آن شامل پنجرههای باریکی بوده که بین ستونهای فلزیای که بهصورت غیرمعمول بسیار نزدیک به هم طراحی شده بودند، قرار داشتند. همچنین وجود تیرهای عمیق در کف طبقات، یک شبکه محکم فولادی را ایجاد کرده بود که سطوح ساختمان را تحت پوشش قرار میداد. قسمت اعظم جوشکاریها خارج از محل برجها انجام گرفته بود. پنلهای مشبک به ارتفاع یک ساختمان سه طبقه و عرضی معادل عرض سه ستون در کارخانه
ساخته و به مرکز منهتن منتقل شده بود. بهمنظور افزایش مقاومت، این پنلها بهصورت عمودی به طریقی متصل شده بودند که مانند قطعات پازل سطوح بالایی و پایینی آنها در یک تراز قرار نداشته باشند. چهار وجه هر ساختمان شکل لولهمانندی را ایجاد کرده بود که روی آنها شکاف پنجرهها قرار گرفته بودند. این شکل لولهای طوری طراحی شده بود که وزن ساختمان و متعلقات را تحمل كرده و آن را مستقیم به پی ساختمان منتقل کند. دیوارها بهصورت تیرهای عمودی عمل کرده (تیرهایی همارتفاع و همعرض ساختمان) که با خمشدن به طرفین نیروی ناشی از باد را جذب میکردند. هنگامی که هواپیما ردیفی از ستونها و تیرهای واقع در دیوارههای خارجی را قطع کرد بخشی از شبکه فولادی واقع در قسمت فوقانی محل تخریبشده متشكل از تیرهای افقی به عمق چندین طبقه توانستند بهصورت حائل روی قسمت آسیبدیده عمل کنند. همزمان بخشی از دیوارهای خارجی آسیبدیده از سازه فوقانی آویزان شده بودند. مقاومت اعضای سازهای که بسیار نزدیک به هم طراحی شده بودند، به دیوارها اجازه دادند که قبل از تخریب کامل قدری خم شوند. ایستادگی برجها در این حالت برای سکنه واقع در طبقات زیرین و همچنین در
ساختمانهای اطراف فرصت فرار را فراهم آورد. عاقبت، تخریب زمانی اتفاق افتاد که شدت آتش در داخل برجها سبب تضعیف سیستم سازهای کف شد که وظیفه مهار دیوارهای خارجی را بر عهده داشت. پس از کمانش دیوارها، قسمت فوقانی ساختمانها بهصورت بلوکی سقوط کرد و همانند سر تبری که چوب را میشکافد، از بین طبقات عبور کرد. همچنین میدانیم که ساختمان پنتاگون نیز در یازده سپتامبر توسط یک هواپیما مورد حمله قرار گرفته است. احتمالا کمتر شنیده شده است که بخشی از محدوده تخریبشده قبل از فروریختن برای 20 دقیقه روی پای خود ایستاده بوده است. در آن روز، طبقه اول ساختمان پنج طبقه پنتاگون توسط یک هواپیما مورد حمله قرار گرفت که سبب تخریب تعداد زیادی ستون در آن طبقه و چندین ستون در طبقه بالای آن شد. با وجود این ساختمان آنقدر پابرجا ماند تا همه افراد در سه طبقه بالاتر قبل از ریزش کامل از ساختمان خارج شدند. ساختمان پنتاگون یک سازه بتن مسلح با یک سیستم دال دوطرفه داشته که در آن امتداد تیرها در اطراف ستونها یک سیستم ثانویه برای تحمل وزن ایجاد کرده بود. زمانی که ستونها تخریب شدند، قسمت فوقانی ساختمان شکم داده ولی تیرهای متقاطع کف بهصورت یک
شبکه عمل کرده و قسمت فوقانی محل آسیبدیده را نگه داشتند. تمام ستونهای بتنی، از جمله ستونهای ساختمان پنتاگون ضرورتا دارای میلگردهای فولادی عمودی بوده که به همراه بتن بارها را تحمل میکنند. ستونهای بتنی همچنین دارای میلگردهای افقی (خاموت) بوده که عهدهدار مهار آرماتورهای عمودی و نگهداشتن بتن در وسط ستون هستند. همانطورکه در دهه 1940 یعنی زمانی که پنتاگون ساخته شده معمول بود، میلگردهای افقی بهصورت حلقوی دور تا دور آرماتورهای عمودی در طول ارتفاع ستون پیچیده میشدند. مسلحسازی در ستونهای فولادی یک انعطافپذیری در آنها ایجاد میکند؛ به این معنی که آنها قادر هستند قبل از تخریب تغییرشکلهای زیادی را متحمل شوند. در بسیاری از ستونهای آسیبدیده، بتنهای محبوس در وسط قفس میلگردهای عمودی و افقی کماکان در جای خود باقی مانده بودند. درحالیکه ستونها به خارج خمیده شده و به شکل کمان درآمده و مقدار خمیدگی آنها در میانه ستون به اندازه سه برابر قطر قفس میلگرد رسیده بود. حتی با چنین تغییرشکلی، تعداد زیادی از ستونهای آسیبدیده هنوز قادر به تحمل بار بودند و این امر باعث محدودشدن سطحی از کف شد که نیاز بود بهصورت شبکه
رفتار کند. آن بخشی از ساختمان پنتاگون که نهایتا فروریخت بسیار کمتر از قسمتی بوده که مستقیم توسط هواپیما تخریب شده بود. مانند برجهای دوقلو، آتش شدید سبب تضعیف بیشتر ستونها و تیرهای اصلی شد. مهندسان سازه وقایعی مثل واقعه یازده سپتامبر را مورد مطالعه قرار دادهاند تا روشهای طراحی و ساخت را بهبود بخشند. این مطالعات توسط سازمانهایی مانند مؤسسه مهندسان سازه وابسته به انجمن مهندسان عمران آمریکا، مؤسسه ملی استانداردها و فناوری و آژانس مدیریت بحران فدرال انجام شده و مشخصههایی از قبیل انعطافپذیری و افزونگی در طراحی که مقاومت را در مقابل حملات شدید تقویت میکند، مستندسازی کردهاند. براساس این اطلاعات مهندسان سازه و محققان تلاش میکنند که ساختمانهای مطمئن و اقتصادی را که بتوانند در مقابل صدمات هم قابل احیا باشند، برای استفاده روزمره بسازند. پتانسیل فروپاشی نامتناسب یک نگرانی اصلی بوده که در آن یک تخریب خیلی موضعی منجر به تخریبهای گسترده میشود. گرچه پیشبینی میشود که خسارتهای کلان مانند آنچه در یازده سپتامبر اتفاق افتاد، موجب فروریختن ساختمان شود، اما تلاش بر این است که از وقوع تخریبهای پیدرپی پس از
رخدادهای کوچکی مانند یک آتشسوزی، انفجار یا برخورد وسیله نقلیه خارج از کنترل، جلوگیری شود. پس از بمبگذاری ساختمان فدرال آلفرد. پ. مورا در شهر اوکلاهاما در سال 1995، مؤسسه مهندسان سازه وابسته به انجمن مهندسان عمران آمریکا دستورالعمل جدیدی برای طراحی سازهها برای مقاومت بیشتر در برابر انفجار منتشر کرد. بعدا حادثه آتشسوزی که نهایتا منجر به فروریختن مرکز تجارت جهانی شد این مؤسسه را به این نتیجه رسانید که روشهای بهتری برای تجزیه و تحلیل تأثیر آتشسوزی بر ساختمانها مورد نیاز است. بهزودی این مؤسسه توصیههایی برای کاهش پتانسیل ایجاد فروپاشیهای غیرمتناسب را منتشر خواهد کرد. جهت جمعآوری و گسترش اطلاعات بیشتر در این زمینه این مؤسسه یک برنامه تحت عنوان مشارکت در گزارش برای سازههای امن در آمریکا را بنیان گذاشته که به مهندسان این امکان را میدهد که دروسی را که از ریزش سازهها آموختهاند، به اشتراک بگذارند. مثل هرکسی، مهندسان سازه داغدار ازدستدادن انسانها و خسارات جسمی و اجتماعی ایجادشده در حادثه یازده سپتامبر بوده و نگران احتمال وقوع تخریبهای سازهای فاجعهبار در آینده هستند. مهندسان سازه و سایر فعالان در
صنعت ساختمان تا وقتی که چنین تخریبهایی اتفاق میافتد، احساس رضایت کامل از کار خود نخواهند داشت. پس ما مطالعه میکنیم، یاد میگیریم و بهتر میشویم.
ScientificAmerican, 14Sep. 2021