پژوهشی درباب روش‌های واژه‌سازی در فارسی

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

شرق: بسیاری از واژه‌هایی که امروز به کار می‌بریم تا همین چند سال پیش ناشناخته و غریب بودند اما امروز بی‌آنکه بدانیم این واژه‌ها چگونه وارد زبان فارسی شده‌اند آنها را در صحبت‌های روزمره‌مان به کار می‌بریم. دنیا با سرعتی بیش از پیش در حال دگرگون‌شدن است و بالطبع الفاظی به تناسب افزایش اطلاعات وارد زبان می‌شود و به پهنای واژگان افزوده می‌شود. در این میان جهان غرب منشأ علوم و فنون و تفکر به شمار می‌رود و از این‌رو الفاظ و مفاهیم نیز به زبان رایج کشورهای غربی شناخته می‌شود. برخی از الفاظ همان‌گونه که بوده‌اند در زبان فارسی به کار گرفته می‌شوند اما برای برخی نیز معادل‌هایی ساخته می‌شود.

اگرچه نهادهای رسمی می‌کوشند برای تمام این الفاظ معادل‌هایی پیشنهاد دهند اما در اغلب موارد تلاش آنها به کار گرفته نمی‌شود یا بسیار کند است. مهدی سمائی در پژوهشی که با عنوان «صرف قیاسی زبان فارسی معاصر» و عنوان فرعی «گرایش‌های عامیانه کلمات مرکب» در نشر مرکز منتشر کرده، نشان داده که مردم روش‌های جدیدی را به روش‌های واژه‌سازی در زبان فارسی افزوده‌اند. او کتابش را در هفت فصل تدوین کرده است.

در فصل نخست شرح منطق کتاب آورده شده است. افزایش ناگهانی اطلاعات که آن را انفجار اطلاعات نامیده‌اند و فراوانی الفاظ به تناسب با افزایش اطلاعات یکی از نکته‌هایی است که در این فصل مورد توجه قرار گرفته است. کلمات قرضی و کلمات پیچیده و از‌جمله کلمات مرکب ابزارهای عمده افزودن به حجم واژگان است. نویسنده می‌گوید مردم عادی و صاحبان مشاغل و حرف واژه‌سازان اصلی‌اند و الفاظ جدید پیچیده را به اقتضای بافت و نیاز می‌سازند و به واژگان زبان فارسی می‌افزایند. کلماتی که متناسب با نیاز و دانش صرفی لدنی گویشوران ساخته می‌شود و بعضی از آنها بر اثر کثرت کاربرد به زبان رخنه می‌کند و در واژگان جای می‌گیرد. نویسنده می‌گوید قیاس ابزار ساختن کلمات ارتجالی است.

قیاس موجب می‌شود که کلمات ارتجالی به تقلید از الگوی الفاظ موجود و بالفعل زبان ساخته شود. او همچنین توضیح داده که واژگان یا واژگان ذهنی محل ذخیره صورت‌های زبانی و ازجمله کلمات مرکب است. اما کلمات مرکب همه در واژگان ثبت نمی‌شود. یعنی کلمات مرکب که قاعده‌مند است در بیرون واژگان باقی می‌ماند و قاعده قیاس آن در واژگان قرار می‌گیرد. این دست کلمات مرکب با قاعده فهرستی دراز دارد و منشأ و سرچشمه واژ‌ه‌سازی در زبان فارسی است.

در فصل دوم کتاب نکته‌هایی از صرف زبان فارسی آورده شده است. هدف نویسنده طرح این معنی بوده که چرا کلمات مرکب برای آزمون گمان پژوهش برگزیده شده و دیگر اجزای صرف یعنی تصریف و اشتقاق و حتی کلمات بن‌ساختی در این پژوهش جایی نداشته است.

فصل سوم با بحث تاریخچه مطالعات کلمات مرکب در غرب آغاز می‌شود. دارمستتر و بروگمان نخستین دانشمندانی بودند که به مطالعه کلمات مرکب پرداختند. دستوریان هندی اولین کسانی بودند که کلمات مرکب زبان سانسکریت را طبقه‌بندی کردند. زبان‌شناسان غربی چندین سده بعد از آنان و از سال‌های نخستین دهه 30 میلادی به این مهم روی آوردند. همچنین منصور شکی اولین پژوهنده ایرانی بود که در دهه 60 میلادی در پراگ به مطالعه کلمات مرکب زبان فارسی پرداخت اما مطالعه و طبقه‌بندی این کلمات در ایران از سال‌های اول دهه 80 شمسی آغاز شد. در فصل سوم کتاب مطالعه‌ای در زمانی از کلمات مرکب فارسی شده است و این کلمات در 14 مأخذ مورد مطالعه قرار گرفته است. تاریخ مأخذ از سده پنجم هجری شمسی تاکنون بوده است.

در تحلیل داده‌ها آشکار شده که از حدود 50 هجری شمسی افزایشی ناگهانی در شمار کلمات مرکب دواسمی و کلمات مرکبی که از اجتماع اسم به علاوه صفت ساخته می‌شود رخ داده و رابطه نحوی میان اجزای این کلمات و همچنین مقوله دستوری آنها دچار تغییر فراوان شده است. این تغییر به گونه‌ای بوده که رابطه نحوی میان اجزای کلمات مرکب دواسمی فارسی و کلمات مرکب اسم به علاوه صفت غالبا به رابطه اضافه گرایش یافته و مقوله دستوری آنها نیز غالبا اسم شده است.

در آغاز فصل چهارم نویسنده به کامل‌نبودن فهرست کلمات مرکب در فرهنگ لغت‌ها اشاره کرده و سه دلیل برای ابتربودن آن برشمرده است: دلیل نخست در برگزیدن پیکره و سبک آن است. گاه در پیکره فرهنگ لغت‌ها کلمات مرکب دساتیری یا ارتجالی مشاهده می‌شود. در فرهنگ لغت‌ها غالبا کلمات مرکب گونه‌های اجتماعی و همچنین اصطلاحات زبان مشاغل نیز آورده می‌شود. دلیل دوم به اختلاف آرای فرهنگ‌نویسان در بازشناختن معیارهای لفظیت مربوط است که موجب می‌شود بخشی از کلمات مرکب به فرهنگ لغت‌ها راه نیابد. دلیل سوم: کلماتی که به واژگان گویشوران راه می‌یابد باید در فرهنگ لغت ثبت شود. گاه قاعده ساختمان کلمات مرکب به جای کلمات مرکب در واژگان قرار می‌گیرد. این دست کلمات نیز در فرهنگ لغت ثبت نمی‌شود.

فصل پنجم به قصد مطالعه گرایش‌های کلمات مرکب فارسی نوشته شده است و اشاره شده که الگوی غالب ساختمان کلمات مرکب اسم به علاوه اسم، صفت به علاوه اسم و اسم به علاوه صفت است. فصل ششم کتاب آزمون‌های میدانی است. در این آزمون‌ها اعضای چهار گروه آزمایش به روش خوشه‌ای قسمت شده و از آن میان 89 تن با نمونه‌گیری تصادفی برگزیده شده است. در فصل هفتم کتاب نیز خلاصه‌ای از مباحث پژوهش به دست داده شده است.

در بخشی از توضیحات ابتدایی کتاب که در پشت جلد آن هم آمده، می‌خوانیم: «دست‌یافتن به نکته‌هایی جدید در ذات هر پژوهش استقرایی است و این پژوهش نیز به‌جز دست‌یافتن به آنچه که مقصود اول بوده چنین محصولی داشته است. پژوهنده در طول کار دریافته که مردم روش‌های جدیدی را به روش‌های واژه‌سازی در زبان فارسی افزوده‌اند. کتاب انباشته از جزئیات نرم و درشت است. نویسنده کوشیده منطق و بناء سنتتیکی کتاب در کثرت مطالب گم نشود و فصول و اجزاء را رشته‌ای پنهان به هم بپیوندد و همچنین جست‌وجوی جزئیات با آوردن فهرست‌های گوناگون و تحشیه آسان شود. غرض از تصنیف کتاب این بوده که هم به کار خبرگان بیاید و هم دلبستگان زبان و بخش‌هایی از آن برای مردم کوچه و بازار که مولای زبان‌اند نیز دلکش باشد. این کتاب محصول پژوهش سال‌های دراز است.

پژوهش با این گمان آغاز شده که کلمات مرکب پراکنده نیست و نظم و سامانی قیاسی دارد و رشته‌ای به آنها نظام می‌دهد و به مسیر معلومی هدایت می‌کند. گویی چنان است که متمایل‌شدن کلمات به این مسیر یک ضرورت شناختی مقدر است و مردم در این میان پیشاهنگ زبان‌اند. پژوهنده برای سنجیدن درستی یا نادرستی این گمان در ساختمان کلمات مرکب فارسی و رابطه نحوی میان اجزاء آنها باریک شده و موازنه‌ای پیمایشی و در زمانی کرده است. نتیجه موازنه به رسم عالمان علوم دقیقه اندازه گرفته شده و آشکار شده است که در کلمات مرکب فارسی یک تقسیم کار پدید آمده و گویی یک انتخاب طبیعی داروینی بر نظام کلمات مرکب زبان فارسی سایه انداخته است. پژوهشی میدانی و بدیع نیز در فصل پایانی میان فارسی‌زبانان و کودکان و فارسی‌آموزان اروپایی و آسیایی انجام شده و برای قوت کار به پژوهش افزوده شده است».