پس از تعویق نشست رم، تهران و تروئیکای اروپایی در استانبول دیدار کردند
ایران و اروپا؛ روی خط «گفت‌وگو»
پس از آنکه نشست برنامه‌ریزی‌شده ایران و تروئیکای اروپایی در رم به دلیل تعویق در مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا برگزار نشد، دیدار جدید در استانبول را می‌توان گامی مثبت و مهم در مسیر احیای گفت‌وگوهای دیپلماتیک دانست؛ نشستی که نه‌تنها با حضور فعال مدیران سیاسی سه کشور اروپایی برگزار شد، بلکه با میزبانی جمهوری اسلامی ایران در کنسولگری‌اش در خاک ترکیه، پیام روشنی از اراده تهران برای استمرار مسیر دیپلماسی در شرایط پرتنش منطقه‌ای و بین‌المللی ارسال کرد.
پس از آنکه نشست برنامه‌ریزی‌شده ایران و تروئیکای اروپایی در رم به دلیل تعویق در مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا برگزار نشد، دیدار جدید در استانبول را می‌توان گامی مثبت و مهم در مسیر احیای گفت‌وگوهای دیپلماتیک دانست؛ نشستی که نه‌تنها با حضور فعال مدیران سیاسی سه کشور اروپایی برگزار شد، بلکه با میزبانی جمهوری اسلامی ایران در کنسولگری‌اش در خاک ترکیه، پیام روشنی از اراده تهران برای استمرار مسیر دیپلماسی در شرایط پرتنش منطقه‌ای و بین‌المللی ارسال کرد. این رویداد در حالی رقم خورد که هم‌زمان، وزیر خارجه آمریکا نیز برای رایزنی‌هایی درباره ایران و اوکراین با مشاوران امنیت ملی اروپا در استانبول حضور داشت؛ امری که اهمیت مضاعف این محور گفت‌وگویی را برجسته‌تر می‌کند.
بنابراین در شرایطی که فضای سیاسی بین‌الملل تحت تأثیر جنگ اوکراین، تغییر موازنه قدرت در اروپا و بازتعریف نقش آمریکا قرار دارد، نشست اخیر ایران و سه کشور اروپایی در استانبول بار دیگر افق‌های جدیدی از ظرفیت دیپلماسی را برای پرونده هسته‌ای گشوده است. نشستی که به میزبانی ایران و با حضور مدیران سیاسی تروئیکای اروپا (فرانسه، آلمان و بریتانیا) برگزار شد و با محوریت گفت‌وگو درباره روند مذاکرات غیرمستقیم هسته‌ای و لغو تحریم‌ها، بارقه‌هایی از گفت‌وگوی مستمر را زنده کرد.
بازگشت تدریجی اروپا به گفت‌وگو
اگرچه در ماه‌های گذشته تروئیکای اروپا با احتیاط بیشتری در قبال تحولات پرونده هسته‌ای ایران واکنش نشان داده‌اند، اما به نظر می‌رسد روند تازه‌ای در حال شکل‌گیری است. کاظم غریب‌آبادی، معاون بین‌الملل وزیر امور خارجه، با انتشار پیامی در شبکه اجتماعی ایکس اعلام کرد که او به همراه دکتر مجید تخت‌روانچی، معاون سیاسی وزارت خارجه، میزبان این گفت‌وگوها در محل کنسولگری ایران در استانبول بوده‌اند. او گفت «ایران و سه کشور اروپایی مصمم به حفظ و استفاده بهینه از دیپلماسی هستند» و در صورت لزوم این رایزنی‌ها ادامه خواهد یافت. به نظر می‌رسد برخلاف برخی تردیدها، طرفین درباره تداوم مسیر دیپلماتیک همچنان امید و اراده‌ای جدی دارند.
اهمیت این دیدار از آن نظر مضاعف می‌شود که هم‌زمان با آن، «مارکو روبیو»، وزیر خارجه آمریکا نیز در استانبول با مشاوران امنیت ملی تروئیکای اروپا در حاشیه نشست صلح اوکراین رایزنی‌هایی داشته است. طبق گزارش رسانه‌های بین‌المللی، محور این گفت‌وگوها نیز شامل پرونده هسته‌ای ایران بوده است. به‌این‌ترتیب، به نظر می‌رسد استانبول بار دیگر به نقطه‌ای راهبردی برای هماهنگی‌های سیاسی درباره برجام و چگونگی مواجهه با چالش‌های امنیتی منطقه‌ای بدل شده است. در همین راستا، مدیرکل سیاسی وزارت امور خارجه انگلیس در پی نشست روز گذشته مدیران سیاسی فرانسه، انگلیس و آلمان(تروئیکای اروپا) با دیپلمات‌های ایرانی در استانبول درباره برنامه هسته‌ای ایران، اعلام کرد که این کشورها از مذاکرات غیرمستقیم تهران-واشنگتن در این زمینه استقبال می‌کنند.
«کریستین ترنر» مدیرکل سیاسی وزارت خارجه انگلیس در پیامی در شبکه اجتماعی ایکس درباره نشست دیروز دیپلمات‌های ایرانی و تروئیکای اروپا (فرانسه، انگلیس و آلمان) در استانبول نوشت: مدیران سیاسی تروئیکای اروپا «امروز» با دیپلمات‌های وزارت امور خارجه ایران در استانبول دیدار کردند. ما تعهدمان نسبت به گفت‌وگو را اعلام کردیم. ترنر افزود: ما از مذاکرات ایران و آمریکا و فوریتی که به آن داده شده استقبال و توافق کردیم که باز هم دیدار کنیم.
پیشینه تعاملات با اروپا؛ امید در دل پیچیدگی‌ها
گفت‌وگوهای ایران و اروپا در ماه‌های گذشته با فرازونشیب‌های بسیاری همراه بوده است. پیش‌ازاین، سه دور مذاکرات میان ایران و تروئیکا در سطوح سیاسی و کارشناسی برگزار شده بود که به دلیل تغییر زمان مذاکرات با آمریکا در عمان، ادامه این روند به تأخیر افتاد. ارزیابی طرفین از این مذاکرات عمدتا «مفید»، «دلگرم‌کننده» و «سازنده» توصیف شده است. از این‌رو پیشرفت در مذاکرات ایران و آمریکا نیازمند جدی‌شدن مذاکرات با اروپا نیز هست؛ زیرا روابط ایران و اروپا مدت‌هاست در پایین‌ترین سطح خود قرار داشته و طرف‌های اروپایی با تأکید بر روایت ادعایی خود از کمک ایران به روسیه در جنگ اوکراین، در مقابل ایران صف‌آرایی کردند و ایران هم از مواضع اروپایی‌ها در جنگ غزه و شعله‌ورشدن جنگ در منطقه و حمایت از اسرائیل گله‌مند بوده است. غریب‌آبادی پیش‌تر نیز از مواضع انتقادی ایران درباره مواضع تروئیکای اروپایی در قبال جنگ غزه سخن گفته بود.
مکانیسم ماشه؛ سایه‌ای بر گفت‌وگوها
با وجود تمایل تهران به تداوم دیپلماسی، تهدید فعال‌شدن مکانیسم ماشه از سوی اروپا همچنان یکی از نقاط نگرانی تهران است؛ مکانیسمی که در صورت فعال‌سازی، می‌تواند منجر به بازگشت خودکار همه تحریم‌های سازمان ملل شود و شرایط را به پیش از برجام بازگرداند. هرچند شرایط ایران با قبل از برجام قابل قیاس نیست و در حقیقت ایران ماه‌هاست اسنپ‌بک کرده و در قبال انجام‌ندادن تعهدات برجامی طرف‌های غربی به پیشرفت در علم هسته‌ای خود پرداخته، اما تهدید مکانیسم ماشه همچنان نگرانی است که تهران تلاش دارد برای حفظ کانال گفت‌وگو با تروئیکا، مانع گسست دیپلماتیک تلقی شود.
چشم‌انداز تازه، مسیر دشوار
نشست استانبول را باید تلاشی در راستای احیای نقش‌آفرینی اروپا در حل‌وفصل دیپلماتیک پرونده هسته‌ای دانست. تروئیکای اروپا در حالی به این گفت‌وگوها بازگشته‌اند که در ماه‌های اخیر بیش‌از‌پیش به سمت اولویت‌بندی چالش‌های داخلی و بحران اوکراین سوق یافته‌اند. بااینحال، احیای مسیر تعامل با ایران می‌تواند توازن جدیدی میان قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای ایجاد کند. در شرایطی که همچنان مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا با میانجیگری عمان ادامه دارد، نشست ایران و اروپا در استانبول نشانه‌ای از ظرفیت باقی‌مانده دیپلماسی برای عبور از بحران است.
به نظر می‌رسد هرچند اروپا درگیر مسائل پیچیده داخلی و بین‌المللی است، اما هنوز از نقش خود در حل‌وفصل یکی از مهم‌ترین پرونده‌های امنیتی خاورمیانه فاصله نگرفته است. جمهوری اسلامی ایران نیز با حفظ خطوط قرمز خود در عرصه حاکمیت و استقلال، همچنان مسیر گفت‌وگو را باز نگه داشته و نشان داده است که در برابر فشار و تهدید، دیپلماسی را بهترین مسیر برای تأمین منافع ملی می‌داند. نشستی که می‌تواند آغازی دوباره برای تقویت مسیری باشد که در صورت استمرار، به کاهش تنش‌ها و رسیدن به یک توافق پایدار کمک کند. بنابراین نشست اخیر ایران با مدیران سیاسی تروئیکای اروپا در استانبول، هرچند بدون اعلام رسمی دستور کار مشخص و خروجی ملموس برگزار شد، اما از منظر دیپلماتیک واجد چند پیام مهم است: نخست آنکه با وجود نوسانات جدی در روابط تهران و پایتخت‌های اروپایی، مسیر گفت‌وگو همچنان باز نگه داشته شده و طرف‌ها هنوز دیپلماسی را به‌عنوان گزینه ترجیحی در دستور کار دارند. دوم اینکه تلاقی زمانی این گفت‌وگوها با حضور وزیر خارجه آمریکا در استانبول و دیدارهای او با مقامات اروپایی، به تقویت این گمانه دامن می‌زند که اگرچه مذاکرات مستقیم تهران-واشنگتن همچنان در سکوت و ابهام ادامه دارد، اما «نقطه تماس اروپایی» می‌تواند همچنان نقشی واسط در تبادل پیام‌ها ایفا کند. بااینحال، تداوم این مسیر به چند عامل بستگی دارد؛ از یک سو، اراده سیاسی در تهران برای عبور از مواضع اعلامی و ورود به مذاکرات محتوایی درباره لغو تحریم‌ها و از سوی دیگر، پرهیز اروپا از اقداماتی مانند فعال‌سازی «مکانیسم ماشه» که می‌تواند اعتماد شکننده باقی‌مانده را از میان ببرد. هرگونه اقدام تقابلی از سوی طرفین ممکن است مسیر شکل‌گرفته در استانبول را به بن‌بست بکشاند.
احیای گام‌به‌گام دیپلماسی، بدون توافق فوری
با توجه به وضعیت فعلی، می‌توان پیش‌بینی کرد که دورهای آتی مذاکرات -چه با تروئیکا و چه به صورت غیرمستقیم با آمریکا- به صورت تدریجی و بر‌اساس یک روند «مدیریت تنش» دنبال خواهد شد، نه دستیابی فوری به یک توافق جامع. حفظ آرامش نسبی فضای دیپلماتیک برای هر دو طرف اولویت دارد و استانبول ممکن است آغازی غیررسمی برای فصلی تازه از گفت‌وگوهای مرحله‌ای باشد؛ گفت‌وگوهایی که در صورت تداوم، احتمالا به «توافقات حداقلی و موقت» به جای احیای کامل برجام منجر خواهد شد.
