برجام چیست؟

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

این روزها همه به برجام فحش می‌دهند. وزیر خارجه روسیه خاطراتی از مذاکرات آن موقع بر زبان می‌آورد و وقتی آقای ظریف در مقام پاسخ برمی‌آید، گویی اسب لاوروف را «یابو» خطاب کرده‌اند، صدای داد بعضی‌ها درمی‌آید. ولی ظریف اینها را در همان اواخر دولت روحانی و ضمن آن فایل صوتی 90 دقیقه‌ای (که اول قرار بود بعد از ویرایش منتشر شود ولی یکباره بدون کم و کاست منتشر شد) بر زبان آورده بود.

در دوران ریاست‌جمهوری ابراهیم رئیسی هم مد شده بود که همه به برجام بتازند. اگر می‌توانستیم نفت بفروشیم، باید حتما در خبرها ذکر می‌شد که «بدون برجام» موفق به این کار شده‌ایم. اگر برق قطع نمی‌شد، به خاطر این بود که موضوع به برجام گره زده نشده بود. اگر دلار به کشور می‌آمد، حکایت از بی‌تأثیربودن برجام داشت.

فارغ از اینکه برجام چه ابعاد و چه دستاوردها یا آفاتی داشت، به نظر می‌رسد همچنان نزاع اصلی بر سر غرب و شرق است. این دوگانه واجد دلالت‌های صریح و ضمنی‌ خاص خود است. پیش از هر چیز مفهوم «غرب» متناظر با استکبار، نظام سلطه و امپریالیسم و انگاره‌هایی از این دست است.

اساسا شکل‌گیری موضوع هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران پیش و بیش از آنکه ناشی از نگرانی‌های امنیتی کنشگران منطقه‌ای و جهانی از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای باشد، نقطه اوج تلاش چند دهه‌ای ایالات متحده و اسرائیل برای برساختن یک خطر جهانی و تهدید امنیتی بین‌المللی از کشورمان بوده که سامانه جدید زمامداری مبتنی بر فاصله‌گیری از غرب را شکل داده بود. تلاش برای ایجاد اجماع امنیتی جهانی علیه ایران نخست با ماجرای سفارت آمریکا، سپس در جنگ تحمیلی عراق، در مرحله بعد با اتهام حمایت ایران از تروریسم و نهایتا با برسازی تهدید هسته‌ای از سوی ایران شکل گرفت.

از سوی دیگر دلالت‌های ضمنی عدیده‌ای در گفتمان مخالفان و منتقدان برجام از این مکان‌مندی دوگانه شرق و غرب دیده می‌شود. مثلا بر مقاومت در برابر خواسته‌های غرب، مقاومت در برابر قدرت‌هایی که خواهان تحمیل خواسته‌های خود هستند (یعنی کشورهای غربی)، بی‌اعتمادی به غرب، بی‌ثباتی غرب در برخورد با مسائل، زیاده‌خواهی‌های غرب و لزوم مقاومت در برابر آن از این جمله هستند.

از همان ابتدا که مذاکرات منتهی به برجام آغاز شد، باورمندان به گفتمان مخالفت با برجام، همواره عناصر اجرائی گفتمان رقیب را با عناوینی همچون ضدمقاومت، جبهه‌های میانه‌رو، رویکردهای دنباله‌روی نظام سلطه، مستحیل در غرب، ضد انقلاب و مشابه آن معرفی می‌کنند. این همان چیزی است که ظریف به آن متهم است.

منتقدان ظریف معتقد هستند جریان غرب‌گرا در ایران، استاد مسلم «تحریف تاریخ» و «خاطره‌سازی» برای فرار از پاسخ‌گویی است. معلوم نیست منظور اینها کدام «تحریف» است ولی عکس‌ها که دروغ نمی‌گویند. در آن عکس معروف بعد از به‌نتیجه‌رسیدن برجام که هیچ‌کس پای پرچم روسیه نایستاده است، می‌توان تشخیص داد موضع روسیه چه بوده است. این را ظریف در همان فایل صوتی هم گفته بود.

در بخش سیاست خارجی به نظر می‌رسد کلیت نگاه کشور حاکی از نفی و توأم با تردید و تشکیک نسبت به غرب و کشورهای غربی و متقابلا نگاه‌ها در حوزه سیاست‌ورزی معطوف به شرق است. باورمندی بی‌قیدوشرط به شرق گویا این اصل مهم را به حاشیه رانده که باید تعامل سازنده با جهان برقرار کرد و نه اینکه از غرب گریخت و به دامن شرق پناه برد (یا برعکس).

نباید از یاد برد که وزیر خارجه کنونی یکی از مؤسسان برجام بوده که در تمام طول فرایندهای مذاکراتی و اجرائی برجام در کنار وزیر وقت خارجه قرار داشته و بیش از هر شخص دیگری به زوایای برجام وقوف دارد.

برای تضعیف شخصیت‌های سابق و لاحق نیازی به زیرسؤال‌بردن برجام نیست. هیچ قرارداد یا توافق‌نامه‌ای وجود ندارد که همواره و در تمامی مقاطع بتواند منافع کشور را بدون هرگونه محدودیت تأمین کند. قطعا برجام در شرایطی موفق به تأمین منافع کشور شده و موردپذیرش ارکان مهم نظام کشورمان قرار گرفته بود.

این انکار برجام شبیه همان مفهومی است که ذیل عنوان «پنجاه و هفتی‌ها» معروف شده است. مگر غیر از این است که اینها پدران و مادران و خانواده نسل پیشین ما بوده‌اند؟ برچسب «پنجاه و هفتی‌ها» نه یک شخص یا یک ایده فردی یا جمعی؛ بلکه یک گفتمان به معنای جامعه‌شناسانه آن است. گفتمان‌ها به شکل بینامتنی به رویه‌ها و طرز عمل خود متصل و مرتبط می‌شوند. یعنی گفتمان‌ها در ایدئولوژی‌، فرهنگ و تاریخ متجسد می‌شوند و درک و فهم و فراگیری فرهنگ و تاریخ منوط به ارجاع آنها به گفتمان‌هاست. برجام هم یک گفتمان است. در مقطعی برخاست و میلیاردها دلار فایده و سود نصیب کشور کرد و به‌تدریج با بدعهدی آمریکا از یک سو و مشکلات داخلی از سوی دیگر، به حاشیه رفت. ولی برجام هنوز در ذهن ایرانیان نفس می‌کشد، زیرا حتی بعد از خروج آمریکا هم راهبردها و تاکتیک‌های حوزه سیاست و اقتصاد و جامعه حول همین موضوع شکل گرفته و افراد و حاملان گفتمان‌ها تلاش دارند میدان بازی خود را از رهگذر رویکردهای ایجابی و سلبی با آن مطرح کنند. این همه ناسزایی که حسن روحانی و جواد ظریف می‌شنوند هم به همین خاطر است.

آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.