گذری بر رابطه کلیسا و کرملین در روسیه

مطابق آمار رسمی، ۶۶ درصد مردم فدراسیون روسیه ارتد‌کس هستند؛ دینی که در واقع بخشی از هویت این کشور به شمار می‌آید و در بزنگاه‌های تاریخی نیز عاملی برای وحدت آنها بوده است. با وجود این، خبرگزاری روسی ار‌ب‌کا عطف به نتایج یک نظرسنجی معتقد است آتئیسم در میان جوانان ۱۸ تا ۲۴‌ساله در این کشور در حال افزایش است. داده‌های این نظرسنجی نشان می‌دهد در حالی که در سال ۲۰۱۷، هفت درصد مردم خداناباور بودند، در سال ۲۰۲۱ تعداد آنها به ۱۴ درصد افزایش یافته است.

شاید برای شما جالب باشد که بدانید مسیحیت با درنگ به روس‌ها رسید و در واقع ۹۸۸ سال از میلاد مسیح گذشته بود که ولادیمیر، فرمانروای کی‌یف، به مسیحیت روی آورد؛ این موضوع چنان به آنها هویت بخشید که طیفی از آنها ۲۸ جولای را به عنوان روز مسیحی‌شدنشان جشن می‌گیرند؛ همچون گورباچوف که در سال ۱۹۸۸ سالگرد هزارمین سال مسیحی‌شدن روس‌ها را جشن گرفت.

گزاف نیست اگر بگوییم ارتدکس‌شدن اسلاوها نقطه عطفی است که بیش از هر چیز باعث وحدت آنها شد. برای مثال، پس از مرگ ایوان مخوف در سال ۱۵۸۴، نبود فرمانروایی قدرتمند از یک سو و ظهور قحطی و مرگ بیش از صد هزار نفر در مسکو از سوی دیگر، روسیه تزاری را بسیار رنجور کرده بود. برایند این عوامل سبب شد تا لهستان با خیال راحت در حمله‌ای این کشور را تصرف کند. اما تنها یک عامل سبب شد تا دو سال بعد روس‌ها متحد شوند و مسکو را پس بگیرند؛ وحدت ارتدکس در مقابل کاتولیک.

البته نباید فراموش کنیم که همین اختلاف مذهبی سبب شد یک بدبینی تاریخی میان این دو کشور ظهور کند که تا به امروز نیز در جنبه‌های مختلفی ادامه دارد و البته از سوی دیگر این موضوع سبب هم‌گرایی میان روسیه با دیگر کشورهای ارتدکس نظیر یونان و صربستان نیز شده است.

اما رابطه دین و سیاست در دو دهه ابتدای شوروی کاملا خصمانه بود و بلشویک‌ها موضعی تهاجمی نسبت به دین داشتند و به دنبال روند ملی‌شدن اموال کلیساها، بسیاری از آنها را نابود کردند؛ از‌جمله بنای عظیم و تاریخی کلیسای جامع مسکو که پس از انفجار در سال ۱۹۳۱ به جای آن استخر ساختند.

با این وجود، جنگ جهانی دوم سبب شد استالین برای وحدت مردم مقابل نازی‌ها، نگاهی به دین داشته باشد و از این‌رو در چهارم سپتامبر ۱۹۴۳ نخستین گام برای ترمیم رابطه نهاد قدرت با کلیسا برداشته شد و استالین با رهبران ارتدکس شوروی دیدار کرد و اسقف سرگئی به عنوان رهبر کلیسای ارتدکس انتخاب شد. این رویکرد زیر سایه جنگ سبب شد کلیسا از جایگاه متوسطی در جامعه کمونیستی از این زمان به بعد برخوردار شود.

هم‌زمانی سال‌های فروپاشی در شوروی با رهبری آلکسی دوم بر کلیسای ارتدکس سبب شد نفوذ به دستگاه کلیسا بازگردد؛ چرا‌که او استعداد فراوانی در تعامل با سیاست‌مداران و از‌جمله شخص یلتسین داشت و همین موضوع سبب شد تا بتواند اموال مصادره‌شده کلیساها در زمان بلشویک‌ها را نیز احیا کند و حتی کلیسای جامع مسکو را نیز که قرن نوزدهم به یادبود شکست ناپلئون ساخته شده بود، دوباره مطابق نقشه ابتدایی بسازند که البته افتتاح آن به سال ۲۰۰۰ رسید؛ یعنی زمانی که پوتین تصدی امور را به جای یلتسین به دست گرفت.

اگرچه مدودف، نخست‌وزیر پیشین روسیه، در گفت‌وگویی تأکید کرد که مطابق قانون اساسی این کشور، ‌کلیسا از اتخاذ تصمیمات سیاسی دور است، اما در ۲۲ سال گذشته پوتین موفق شده است کلیسا را همگام و پشتیبان با سیاست‌هایش پیش آورد؛ شاید از این جهت که او معتقد است در بحرانی‌ترین لحظات تاریخ روسیه، مردم به ارزش‌های دینی روی آورده‌اند.

دیروز در روسیه عید پاک بود تا چله روزه‌داری ارتدکس‌ها به سر آید. به اعتقاد ارتدکس‌ها، عیسی مسیح در این روز پس از به صلیب کشیده‌شدن در اورشلیم دوباره زنده شده است و از این‌رو بعضی از مردمان این کشور برای مراسم عید پاک به اورشلیم سفر می‌کنند.

در کلیساهای روسیه نیز برنامه‌های شب‌زنده‌داری در شب عید پاک برگزار می‌شود که مراسم اصلی آن در کلیسای جامع مسکو با حضور رهبر ارتدکس‌های روسیه برگزار می‌شود. پوتین همه‌ساله‌ در این مراسم که به‌طور زنده از تلویزیون روسیه پخش می‌شود، شرکت می‌کند؛ امسال نیز در حالی که شهردار مسکو همراهی‌اش می‌کرد، با شمعی در دست حاضر شد.