صدای زنان ریاضی‌دان ایران

حسن ملکی-عضو هیئت‌علمی گروه ریاضی دانشگاه ملایر: در سحرگاه یک روز زیبای بهار، در بیست‌ودوم اردیبهشت‌ماه، دختری به دنیا آمد که روزی نام ایران را در قله‌های علم جهان طنین‌انداز کرد: «مریم میرزاخانی». در حوالی زادروز او، نمی‌خواهیم فقط از افتخارات او بگوییم؛ می‌خواهیم یادی کنیم از صدها و شاید هزاران مریم دیگری که در سایه ماندند و کمتر دیده شدند؛ زنانی که در پهنه این سرزمین، در دهه‌های سخت و پرچالش علم کشور، دل به ریاضی سپردند، اما نامی از ایشان نیامد، چون در جامعه‌ای بودند که ریاضیات، میدان مسابقه‌ای مردانه شمرده می‌شد. برای نمونه می‌توان از زنان بزرگی مانند نسرین اقلیدس، دکتر فریده نوبخت و فاطمه هانی نام برد؛ زنانی که با وجود همه سختی‌های محیط دانشگاهی مردسالار، توانستند خود را به‌عنوان یک پژوهشگر جدی در جامعه ریاضی ایران و جهان مطرح کنند.

ریاضی؛ سرزمینی که همیشه مردانه ترسیم شده

برای بسیاری از افراد، ریاضی تصویری خشک، مردانه و نخبه‌محور دارد. کتاب جالب و خواندنیِ «ریاضی‌دانان نامی» نوشته ریاضی‌دان و نویسنده معروف تاریخ علم و تاریخ ریاضی، «اریک تمپل بل»، در ویرایش اول خود، در 29 فصل حتی یک ریاضی‌دان نامی زن را معرفی نکرده است. اما در ویرایش دوم، معرفی «سوفوس لی» و «امی نوتر»، دو ریاضی‌دان زن بزرگ سده‌های اخیر را در خود گنجانده است. گویی ریاضیات دنیایی مردسالار است. اما واقعیت آن است که ریاضی، پیش از آنکه به مردان یا زنان تعلق داشته باشد، به ذهنی جست‌وجوگر و عاشق علم تعلق دارد. مریم میرزاخانی شاید یک استثنا به نظر برسد، اما حقیقت این است که او نماینده خیل عظیمی از زنانی بود که هرگز فرصت دیده‌شدن نیافته بودند.

او مرزها و کلیشه‌های سفت و سخت مردانه ریاضیات را در هم شکست: او اولین زن و اولین ایرانی بود که «نشان فیلدز» را گرفت، اولین دختری بود که توانست در المپیاد جهانی ریاضیات نمره کامل بگیرد و اولین زنی شد که توانست به عضویت آکادمی علوم آمریکا درآید. بی‌شک مانند مریم در‌این‌میان دختران کشور عزیزمان، ایران فراوان است. همین امروز، اگر در گوشه‌وکنار دانشگاه‌های ایران یا حتی دبیرستان‌های دورافتاده بروید، دخترانی را خواهید دید که دل در گرو حل معماهای ریاضی دارند؛ اما جاده پیش‌رویشان پر از سنگلاخ است: کمبود الگو، نبود حمایت، نگرش‌های کلیشه‌ای و غیبت نام‌شان از روایت‌های رسمی.

اما امید، همان جایی‌ است که کودک می‌نویسد: دوست دارم ریاضی‌دان شوم 

این مقاله نمی‌تواند بدون اشاره به کودکی «مریم میرزاخانی» کامل باشد. او در مصاحبه‌ای گفته بود عاشق خواندن بود و هیچ‌گاه فکر نمی‌کرد ریاضی‌دان شود. اما آشنایی با معلمانی الهام‌بخش در مدرسه، مسیرش را تغییر داد. او هم مثل ابوریحان، از کودکی به خدمت علم درآمد. امروز اگر می‌خواهیم دختری دیگر چون او بدرخشد، باید از همان کودکی بذر باور را در دلش بکاریم. گفتن نام زنانی که پیش از او راه را گشودند، می‌تواند جرقه‌ای روشن در ذهن کودکی در یک کلاس ساده باشد؛ جرقه‌ای که به شعله تبدیل شود.

زنان گمنام، قهرمانان بی‌نشان

تاریخ پر‌پیچ‌و‌خم و ناشناخته ریاضی کشور سرشار از نام زنانی است که بی‌هیاهو، در مسیرهای سخت و طاقت‌فرسا، به ریاضی عشق ورزیده‌اند و در راه ترویج و آموزش ریاضی سختی‌ها را به جان خریدند تا به خدمت علم در آیند و نام‌شان را تا همیشه ماندگار کنند. برای نوشته این مقاله، جست‌وجویی در فضای اینترنت انجام دادم. یکی از جاهایی که می‌توان از این زنان اثرگذار و الهام بخش مطالب زیادی پیدا کرد، وب‌گاه «انجمن ریاضی ایران» است که پس از درگذشت مریم میرزاخانی با تشکیل «کمیته بانوان» در راستای حمایت از مشارکت زنان در آموزش و پژوهش ریاضیات کارهای ارزنده‌ای انجام داده است. علاوه بر این، انجمن ریاضی ایران، جایزه‌ای تحت عنوان «جایزه مریم میرزاخانی» تعریف کرد که هر‌ساله به یک ریاضی‌دان زن جوان کشور که در ریاضیات کارهای ارزنده تحقیقاتی انجام داده است اهدا می‌شود.

حرکت دیگری که در مسیر کشف و حمایت از استعدادهای گمنام ریاضیات کشور به‌ویژه دختران، به همت خانواده مریم میرزاخانی و جمعی از استادان و دوست‌داران او آغاز شده است، «بنیاد مریم میرزاخانی» است. یکی دیگر از منابعی که یافتم، وب‌گاه یک استاد و آموزشگر ریاضی کشور به نام «دکتر امیر اصغری» است. در وب‌گاه ایشان، از زنان ریاضی‌دان، آموزگار و مروج ریاضیات زیادی نام برده شده است که سزاوار معرفی و توجه بیشتری هستند. از اینان، داستان‌های زندگی «مریم اردلان»، اولین معلم ریاضی زن و «بتول همایون احتشامی» و «مهپاره ممقانی»، اولین دانش‌‌آموخته‌های کارشناسی ریاضی در جامعه به‌شدت مردسالار ایران در دهه 1320 بسیار جذاب و خواندنی است.

«نسرین اقلیدس»، اولین عضو هیئت ‌علمی زن گروه ریاضی دانشگاه تهران در دهه 40 نیز نمونه‌ای است از زنان ریاضی‌دان گمنام کشور. ریاضی‌دان بزرگ زن دیگری که در نوشته‌های امیر اصغری به آن پرداخته شده است، مرحوم «دکتر فریده فیرزوبخت»، استاد ریاضیات دانشگاه اصفهان است. ریاضی‌دان بزرگی که یک حدس حل‌نشده رمزآلود و شناخته‌شده درمورد اعداد اول دارد، ابتدا داروسازی خوانده است اما علاقه او به جادوی اعداد اول، او را از داروسازی جدا و وارد جهان ریاضیات می‌کند. او را می‌توان نماد یک ذهن زیبا دانست که بر علاقه‌اش به ریاضیات ایستاد و با تحمل سختی‌ها، یکی از ریاضی‌دانان نامی ایران شد.

از خیل محققان و ریاضی‌دانان زنی که در پروژه «آدم‌ها و ریاضیات» با آنها مصاحبه شده است، نام‌ «دکتر سهیلا فیض‌بخش» را باید گفت که صدای خاموش بسیاری از دختران شهرستانی شد که رؤیاهای بزرگ در سر دارند و با شجاعت و جسارت وارد دنیای پژوهش ریاضیات شد. فیض‌بخش در سال 2023 و 2025 جایزه‌های معتبر و شناخته‌شده «وایتهد» و «جایزه انجمن ریاضی آمریکا» را نصیب خود کرده است. از مروجان ریاضی باید نام مرحوم «خانم فاطمه هانی» را حتما ذکر کنیم که یکی از چهره‌های برجسته و تأثیرگذار در حوزه آموزش و ترویج ریاضیات در ایران بودند. ایشان به‌عنوان یکی از مسئولان «خانه ریاضیات اصفهان»، نقشی کلیدی در توسعه و ترویج آموزش ریاضیات در میان دانش‌آموزان، دانشجویان و معلمان ایفا کردند. پس از درگذشت ایشان در اردیبهشت ۱۴۰۲، خانه ریاضیات اصفهان با برگزاری مراسم یادبود و ادامه فعالیت‌های آموزشی، به یاد و خاطره این معلم دلسوز و پرتلاش ادای احترام کرد.

وظیفه ما چیست؟

اگر بخواهیم مریم میرزاخانی دوم یا سومی ظهور کند، نباید منتظر «استثناها» بمانیم؛ باید سازوکارها را تغییر دهیم. معرفی این زنان گمنام، اولین قدم است. گام‌های بعدی شامل گنجاندن روایت‌های زنان دانشمند در کتاب‌های درسی، تولید مستندها و پادکست‌های انگیزشی با حضور زنان ریاضی‌دان، برگزاری جشنواره‌ها و المپیادهای ویژه دختران با تمرکز بر الگوسازی، حمایت رسانه‌ها از داستان‌های موفقیت زنان در علوم پایه به‌ویژه ریاضی است. بیایید کاری کنیم که دختران این سرزمین وقتی به آسمان نگاه می‌کنند، ستاره‌هایی ببینند که شبیه خودشان‌اند.