درس‌های «ساینوپک»‌

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

شرکت ساینوپک بزرگ‌ترین شرکت چینی در حوزه صنایع پالایش و پتروشیمی است. این شرکت در سال ۲۰۲۲ با درآمد ۴۱۱ میلیارد دلار به عنوان پنجمین شرکت بزرگ دنیا در لیست فورچون قرار گرفت و درآمد حاصل از فروش محصولات پتروشیمی این شرکت حدود ۷۶ میلیارد دلار برآورد شده است. نکته جالب درباره ساینوپک این است که در سال ۲۰۲۲ حدود ۳.۱ میلیارد دلار در بخش تحقیق و توسعه هزینه کرده است. به این ترتیب این شرکت در سال ۲۰۲۲ حدود ۷۵ درصد از درآمد ناخالص خود را صرف هزینه‌های تحقیق و توسعه کرده است. این در حالی است که بخش تحقیق و توسعه برای شرکت‌های ایرانی چندان در اولویت نبوده است.

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به این موضوع پرداخته است. در این گزارش آمده است: «صنایع پالایش و پتروشیمی کشور فاقد برنامه راهبردی پژوهش و فناوری به عنوان اولین گام در پیاده‌سازی مدیریت پژوهش و فناوری هستند. ضعف در فرایندهای اجرایی و ساختار سازمانی و نهادی از دیگر چالش‌های صنایع مذکور در حوزه پژوهش و فناوری است».

پتروشیمی چینی پنجمین شرکت بزرگ جهان شد

در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به مطالعه تطبیقی شرکت ساینوپک چین و بررسی ساختار پژوهش و فناوری در صنایع پتروشیمی و پالایشی کشور پرداخته و توضیح داده شده است: «شرکت ساینوپک بزرگ‌ترین شرکت چینی در صنایع پالایش و پتروشیمی است که در سال ۲۰۲۲ با درآمد ۴۱۱ میلیارد دلار به عنوان پنجمین شرکت بزرگ دنیا در لیست فورچون قرار گرفت. این شرکت با به‌کارگیری شبکه پژوهش و فناوری نظام‌مند به موفقیت‌های نسبتا خوبی از جمله فروش ۳۲۰ لیسانس فرایندهای مختلف پالایشی و پتروشیمی که ۱۲ مورد آن واگذاری لیسانس به کشورهای خارجی بوده، دست یافته است.

با توجه به قرابت ساختار مدیریت پژوهش و فناوری کشور چین از منظر دولتی‌بودن با ساختار پژوهش و فناوری صنایع پالایشی و پتروشیمی کشور باید توضیح داد که بررسی شبکه پژوهش و فناوری شرکت ساینوپک نشان از آن دارد که اولین گام در پیاده‌سازی نظام مدیریت فناوری در این شرکت تدوین برنامه راهبردی پژوهش و فناوری است. در ایران اما با وجود آنکه نظام‌نامه پژوهش، فناوری و تجاری‌سازی وزارت نفت مقرر کرده سند برنامه راهبردی توسعه فناوری شرکت‌های تابعه اصلی مشتمل بر سبد فناوری‌های اولویت‌دار، روش اکتساب فناوری‌های اولویت‌دار زمان‌بندی و نگاشت نهادی توسعه فناوری تدوین و تصویب شود، اما در حال حاضر صنعت پالایش و پتروشیمی کشور فاقد برنامه راهبردی پژوهش و فناوری است و نکته حائز اهمیت اینکه رویکرد شرکت‌های تابعه در ورود به حوزه پژوهش و فناوری نباید صرفا اقتصادی باشد و بر رفع نیازهای صنعت در حوزه پایین‌دست تمرکز بیشتری داشته باشند».

بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس بخش عمده صنایع پتروشیمی و پالایشی مرتبط با صنعت نفت و گاز کشور چین (بسته به موقعیت جغرافیایی در دو شرکت دولتی نفت چین و شرکت پتروشیمی چین (ساینویک) متمرکز است. دو شرکت به صورت یکپارچه بر اساس انواع مختلف عملیات تجاری تشکیل شدند. فعالیت آنها از استخراج نفت خام و گاز طبیعی شروع شده و تا صنایع پایین‌دستی برای تولید انواع فرآورده‌های نفتی و مواد شیمیایی ادامه دارد. ماهیت این دو شرکت دولتی بوده و حوزه فعالیت آنها بر اساس سیاست‌های دولت چین مشخص شده است. شرکت ملی نفت چین، میدان‌های نفت و گاز، پالایشگاه‌ها و مجتمع‌های شیمیایی را در 12 استان و مناطقی در شمال‌شرقی و شمال‌غربی چین را کنترل می‌کند. شرکت پتروشیمی چین (ساینویک) نیز میدان‌های نفت و گاز، پالایشگاه‌ها و تأسیسات شیمیایی را در جنوب این کشور مدیریت می‌کند. در این میان نگاهی به عملکرد شرکت ساینوپک حاوی نکات آموختنی بسیاری است.

به عنوان پنجمین شرکت بزرگ دنیا در لیست فورچون قرار گرفت و درآمد حاصل از فروش محصولات پتروشیمی این شرکت حدود ۷۶ میلیارد دلار برآورد شده است. در این میان باید تأکید کرد که فناوری به عنوان مهم‌ترین مزیت رقابتی این شرکت در سال ۲۰۲۲ بوده و ساینوپک حدود ۳.۱ میلیارد دلار در بخش تحقیق و توسعه هزینه کرده است. همچنین در سال ۲۰۲۰ تعداد ۶۰۳۵ نفر در مراکز تحقیقاتی شرکت ساینوپک فعال بوده‌اند که حدود دو درصد از پرسنل آن را در بر می‌گیرد. لازم به ذکر است که کل پرسنل این شرکت تقریبا ۲۸۴ هزار نفر است. از موفقیت‌های این شرکت می‌توان به فروش ۳۲۰ لیسانس فرایندهای مختلف پالایشی و پتروشیمی و واگذاری ۱۲ لیسانس به کشورهای خارجی اشاره کرد. عمده لیسانس‌های فروخته‌شده مربوط به فرایند کک‌سازی تأخیری و فرایند کراکینگ کاتالیستی عمیق (DCC) بوده است.

محوریت پژوهش و تحقیق در ساینوپک

گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس توضیح می‌دهد که «شبکه مدیریت پژوهش و فناوری در شرکت پتروشیمی چین حاکی از آن است که اولین گام در نظام مدیریت، پژوهش و فناوری شرکت ساینویک تدوین برنامه راهبردی پژوهش و فناوری شرکت است. صدر شبکه تحقیق و توسعه در شرکت سایتوپک از یک کمیته علم و فناوری و مدیریت توسعه و فناوری تشکیل شده است. کمیته علم و فناوری وظیفه نهایی‌سازی و تأیید برنامه راهبردی و استراتژی تحقیق و توسعه شرکت را برعهده دارد و اعضای این کمیته پرسنل شرکت ساینویک هستند که هم‌زمان عضو آکادمی مهندسی چین و آکادمی علوم چین نیز هستند». در ادامه تأکید می‌شود: «نظام نوآوری در صنعت نفت و گاز کشورهای پیشرفته به نسبت توسعه فعالیت بازیگران اصلی در بخش خصوصی و دولتی این صنعت متفاوت است.

برای مثال تأمین‌کنندگان و پیمانکاران نفتی بزرگ متولی ایجاد دانش در صنعت نفت کشور نروژ هستند و به عبارتی در مرکز نظام نوآوری صنعت نفت و گاز کشور نروژ، تأمین‌کنندگان و پیمانکاران و شرکت‌های خدماتی یکپارچه وجود دارند و نقش محوری را در نظام نوآوری این صنعت برعهده دارند. بنابراین با توجه به اینکه در ایران شرکت‌های اصلی تابعه وزارت نفت و مجموعه‌های وابسته به آنها مجریان اصلی پژوهش و فناوری در این صنعت هستند، در این گزارش شبکه پژوهش و فناوری شرکت پتروشیمی چین که ماهیت دولتی دارد به عنوان مطالعه تطبیقی انتخاب شده است».

بر اساس این گزارش «شرکت ساینوپک استراتژی خود را بر پایه فناوری و نوآوری در تولید محصولات پایه متنوع با بهترین کیفیت و توسعه و محصولات جدید با ارزش افزوده بالا با توجه به مسائل زیست‌محیطی گذاشته است و مدیریت پژوهش و فناوری دپارتمان توسعه علم و فناوری وظیفه پیاده‌سازی برنامه راهبردی تحقیق و توسعه در کل شبکه را به عهده دارد». همچنین در این گزارش توضیح داده می‌شود: «انستیوهای تحقیقاتی عمدتا انجام پژوهش در حوزه‌های مختلف فرایند کاتالیست و به‌روزرسانی فناوری‌ها را به عهده دارند و انستیتوهای مهندسی در زمینه توسعه فناوری، طراحی، تدارک و ساخت در حوزه صنایع بالادست، اچ‌اس‌ای و صنایع پایین‌دست (پالایش و پتروشیمی) فعالیت دارند. در کنار انستیتوهای مهندسی، شرکت‌های مهندسی با مالکیت و مدیریت بخش خصوصی نیز در زمینه طراحی و ساخت با مدیریت پژوهش و فناوری عمدتا از طریق انستیتوهای مهندسی مربوطه همکاری دارند و شرکت کاتالیستی نیز در زمینه تولید کاتالیست‌های مورد نیاز صنعت به عنوان یک شرکت دولتی ذیل مدیریت پژوهش و فناوری فعالیت دارد».

در ادامه آمده است: «شرکت فناوری ساینوپک به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های دپارتمان علم و فناوری و مدیریت پژوهش و فناوری شرکت پتروشیمی ساینوپک متولی تدوین لیسانس فرایندهای پالایش و پتروشیمی این شرکت است و تیم تدوین لیسانس که در شرکت فناوری ساینوپک مستقر است، به عنوان مدیر پروژه وظیفه هماهنگی بین انستیتوهای تحقیقاتی شرکت ساینوپک نظیر مؤسسه تحقیقاتی فناوری نفت و مؤسسه تحقیقاتی فراوری پتروشیمی فوشون (FRIPP) و همچنین شرکت‌های مهندسی و در نهایت مشتری را بر عهده دارد. همچنین مؤسسات تحقیقاتی وظیفه پشتیبانی فنی و شرکت‌های مهندسی وظیفه پشتیبانی مهندسی را بر عهده دارند. به طور کلی این شرکت وظیفه تدوین لیسانس‌ها و تجاری‌سازی و بازاریابی آنها را بر عهده دارد».

پتروشیمی منهای پژوهش

در ادامه پژوهشگران به تبیین ساختار نهادی پژوهش و فناوری در صنعت پالایش و پتروشیمی کشور پرداخته و توضیح می‌دهند: «ساختار نهادی پژوهش و فناوری در صنعت پتروشیمی و پالایشی کشور متشکل از شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی ذیل شرکت ملی صنایع پتروشیمی و مدیریت پژوهش و فناوری ذیل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی است و شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی به عنوان مجری اصلی پژوهشی صنعت پتروشیمی کشور محسوب می‌شود. شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی از یک بخش ستادی و چهار مرکز تشکیل شده است. بخش ستادی راهبردها و سیاست‌های اصلی شرکت را پیگیری می‌کند. در مرکز تهران شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی تحقیقات بنیادی و طرح‌هایی در مقیاس آزمایشگاهی انجام می‌شود. سپس ادامه انجام طرح در مرکز اراک بر اساس نتیجه کار و با مقیاس بزرگ‌تر، به صورت پایلوت اجرا می‌شود. در مرکز ماهشهر طرح‌ها در مقیاس دمو و نیمه‌صنعتی تست می‌شود تا پس از کسب نتیجه مطلوب دستاورد موجود به صنعت تحویل داده شود. مرکز چهارم یعنی مرکز عسلویه در حال راه‌اندازی است». بر اساس این گزارش «برنامه سالانه شرکت پژوهش و فناوری بر اساس پایش صورت‌گرفته از تقاضای صنعت و سیاست‌های وزارت نفت و شرکت ملی صنایع پتروشیمی با رویکرد اقتصادی به منظور توسعه فناوری و حل چالش‌های فناورانه صنعت تدوین و تصویب می‌شود. سپس با استفاده از مراکز تحقیقاتی شرکت و با همکاری مراکز تحقیقاتی، دانشگاه‌ها و مشاورین داخلی و خارجی و شرکت‌های مهندسی و تولیدکنندگان تجهیزات توسعه و تکمیل فناوری در این شرکت صورت می‌گیرد».

این پژوهشگران گزارش می‌دهند: «ساختار نهادی پژوهش و فناوری در شرکت ملی پالایش و پخش شامل مدیریت پژوهش و فناوری شرکت اصلی و امور پژوهش و توسعه در شرکت‌های فرعی است. مدیریت پژوهش و فناوری شرکت اصلی و امور پژوهش و توسعه شرکت‌های فرعی به طور مستقیم با پژوهشگاه صنعت نفت، دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش‌عالی کشور و شرکت‌های دانش‌بنیان در ارتباط هستند. مدیریت پژوهش و فناوری مشتمل بر چندین کمیته تخصصی درون‌مدیریتی و بین‌مدیریتی و یک شورای پژوهش در سطح مدیرعامل و برخی مدیران ستادی شرکت است. پروژه‌های پژوهشی پس از بررسی در کمیته‌های تخصصی جهت تصویب به شورای پژوهش شرکت ارسال می‌شود». در ادامه این گزارش به آسیب‌شناسی وضعیت پژوهش و فناوری در صنعت پتروشیمی و پالایشی کشور پرداخته شده و آمده است: «مهم‌ترین مرحله در حوزه پژوهش و فناوری شرکت ساینوپک تدوین برنامه راهبردی پژوهش و فناوری و سپس اجرای آن از طریق ساختار نهادی و فرایندهای اجرایی مناسب است اما در ایران فقدان برنامه راهبردی پژوهش و فناوری در صنایع پالایش و پتروشیمی کشور احساس می‌شود».

پژوهشگران تأکید می‌کنند: «تدوین برنامه راهبردی فناوری برای هر سازمان شرط لازم برای مدیریت بهینه فناوری در آن سازمان است. مطابق قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت مصوب سال ۱۳۹۱ تدوین نظام جامع پژوهشی و برنامه‌ریزی و حمایت از فناوری‌ها و فعالیت‌های دانش‌بنیان برای استفاده از فناوری‌های پیشرفته و انتقال دانش فنی در صنعت نفت و گاز پتروشیمی و پالایشی با همکاری سایر وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های ذی‌ربط به عهده وزارت نفت قرار گرفت. وزارت نفت نظام‌نامه پژوهش، فناوری و تجاری‌سازی این وزارتخانه را تدوین و در سال ۱۳۹۹ ابلاغ کرد. مطابق این نظام‌نامه مدیریت پژوهش و فناوری شرکت‌های اصلی تابعه وزارت نفت باید سند برنامه راهبردی توسعه هفتم فناوری شرکت‌های اصلی را در افق چهارساله با مشارکت مدیریت پژوهش و فناوری شرکت‌های فرعی و کارگزاران توسعه فناوری تعیین و به شورای شرکت اصلی پیشنهاد دهند. بر اساس این نظام‌نامه سند برنامه راهبردی توسعه فناوری باید مشتمل بر سبد فناوری‌های اولویت‌دار باشد و روش اکتساب فناوری‌های اولویت‌دار، بر اساس زمان‌بندی و نگاشت نهادی توسعه فناوری باشد».

پاشنه آشیل

در این گزارش ذکر شده است که بر اساس نظام‌نامه پژوهش، فناوری و تجاری‌سازی وزارت نفت، مدیریت پژوهش و فناوری شرکت‌های اصلی تابعه وزارت نفت موظف است سند برنامه راهبردی توسعه فناوری شرکت را حداقل بر اساس پنج ورودی زیر تدوین کند:

* جهت‌گیری‌های کلان و سیاست‌های پژوهش و فناوری صنعت نفت

* چالش‌ها و راهکارهای فناورانه راهبردی و عملیاتی شرکت‌ها

* آینده‌نگاری فناوری در سطح موضوعات و فعالیت شرکت‌ها

* ایده‌های نوآورانه شرکت‌های دانش‌بنیان / استارتاپ با تکیه بر برگزاری نوآوری از جمله «ارائه نیاز فناوری» و «نمایشگاه‌های ساخت داخل» در بستر زیست‌بوم

* کالا و خدمات راهبردی صنعت نفت از جمله سفارش‌های خرید خارجی شرکت اصلی و شرکت‌های تابعه فاقد تولیدکننده داخلی و قطعات و تجهیزات فاقد نمونه تجاری.

با این حال، بررسی‌ها نشان می‌دهد که علی‌رغم ابلاغ نظام‌نامه پژوهش، فناوری و تجاری‌سازی وزارت نفت، سند برنامه راهبردی توسعه فناوری در شرکت‌های اصلی تابعه وزارت نفت تدوین نشده است. در ادامه این گزارش به چالش‌ها و جهت‌گیری‌های کلان در زمینه پژوهش و فناوری صنایع نفت، پالایش و پتروشیمی ایران می‌پردازد و تأکید می‌کند که تدوین برنامه راهبردی برای ارتقای فناوری‌های فرایند، کاتالیست‌ها و تجهیزات در صنایع پالایش و پتروشیمی به منظور شناسایی روندهای فناورانه و رفع چالش‌های موجود ضرورت دارد و یکی از مشکلات اصلی، نگاه نادرست به فناوری به عنوان یک کالا و نه عامل اصلی رقابت است، که باعث کاهش سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه داخلی می‌شود. همچنین پژوهشگران می‌نویسند که ارتقای نفت کوره و باقیمانده‌های سنگین پالایشگاهی به عنوان اولویت‌های اصلی، با تأکید بر فناوری‌هایی مانند هیدروکراکینگ و RFCC ضروری است و اهمیت تدوین برنامه‌ریزی دقیق برای بهبود صنعت پتروشیمی و پالایش به منظور کاهش مصرف انرژی و افزایش کیفیت محصولات صادراتی را  یادآوری می‌کنند.

پژوهشگران همچنین به اهمیت تدوین فرایندهای اجرایی و دستورالعمل‌ها برای تبدیل برون‌دادهای پژوهشی به فناوری در صنعت نفت و پتروشیمی اشاره می‌کنند و مشکلات موجود را شامل عدم تعریف دقیق شاخص‌ها و برون‌دادها در مراحل مختلف تحقیقاتی (آزمایشگاهی، پایلوت و نیمه‌صنعتی) می‌دانند که موجب عدم موفقیت در افزایش مقیاس پروژه‌ها و تجاری‌سازی آنها می‌شود. همچنین، ضعف در ساختار نهادی و ضرورت تقویت آن برای تحقق اهداف پژوهشی و فناوری مطرح شده است و تأسیس مرکز فناوری برای تجاری‌سازی و بازاریابی فناوری‌ها در بازارهای داخلی و منطقه‌ای نیز به عنوان حلقه مفقوده در ساختار پژوهش و فناوری شرکت ملی پالایش و پخش فراورده‌های نفتی ایران مورد تأکید قرار گرفته است.

گزارش مرکز پژوهش های مجلس تأکید دارد: «شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران برای تکمیل ساختار پژوهشی خود نیاز به تأسیس یک مرکز فناوری دارد که وظیفه تجاری‌سازی و بازاریابی فناوری‌های توسعه‌یافته را بر عهده گیرد. این الگو مشابه شرکت‌های موفقی مانند آکسن (Axens) در فرانسه و ساینوپک (Sinopec) در چین است. ساختار نهادی پیشنهادی نیز ارائه شده، اما با وجود انجام مطالعات اولیه در سال ۱۳۸۸، اقدامی برای راه‌اندازی این مرکز انجام نشده است. همچنین، در صنعت پتروشیمی هم ایجاد یک واحد راهبر پژوهش و فناوری پیشنهاد شده تا تدوین و اجرای برنامه‌های پژوهشی و فناوری به‌صورت یکپارچه و منظم انجام شود».

در ادامه گزارش مرکز پژوهش های مجلس آمده است: «در صنعت نفت و پتروشیمی ایران، مراکز پژوهشی متعدد (مثل پژوهشگاه صنعت نفت، شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی و دانشگاه‌ها) بدون تقسیم کار مشخص، فعالیت‌های مشابه انجام می‌دهند و با هم رقابت می‌کنند. این باعث اتلاف منابع، دوباره‌کاری، ضعف در مدیریت آزمون و خطا و بی‌توجهی به تجاری‌سازی فناوری شده که برای حل این مشکلات لازم است توسعه فناوری به صورت درون‌زا و حمایت از مراکز تحقیقاتی وزارت نفت (مانند الگوی چین) اتفاق بیفتد و از ظرفیت دانشگاه‌ها و حمایت از پایان‌نامه‌ها و پروژه‌های تحقیقاتی استفاده مؤثر شود و شرکت‌های دانش‌بنیان مستقر در پارک‌های علم و فناوری برای تولید تجهیزات و مواد مورد نیاز صنعت نفت و گاز به کار گرفته شوند».

پژوهشگران پیشنهاد می‌دهند: «شرکت‌های دانش‌بنیان و نوپا می‌توانند با ارائه فناوری‌های نوین در حل چالش‌های صنایع پالایش و پتروشیمی مشارکت کنند. شرکت‌های اصلی این صنایع مجاز هستند علاوه بر دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، این شرکت‌های دانش‌بنیان را به عنوان مجری پروژه‌های توسعه فناوری انتخاب کنند. الگویی مشابه مدل شرکت ساینوپک چین پیشنهاد می‌شود که در آن تدوین فرایندها با همکاری مؤسسات تحقیقاتی، دانشگاه‌ها و شرکت‌های مهندسی انجام می‌شود. برای تقویت نتایج، باید شبکه‌ای از پژوهش و فناوری بین مؤسسات وزارت نفت، دانشگاه‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان و پیمانکاران شکل گیرد و بخشی از پروژه‌های پژوهشی به این نهادها واگذار شود. توسعه فناوری از طریق همکاری‌های بین‌المللی و انعقاد تفاهم‌نامه‌های دوجانبه یا چندجانبه با مراکز تحقیقاتی خارجی نیز توصیه می‌شود. نمونه‌های موفق این مدل در شرکت آرامکو عربستان در پروژه HSFCC و پروژه مرکاپتان‌زدایی در ایران وجود دارد. به‌کارگیری فرایندهای ساختارمند برای انتقال فناوری، به ویژه در فناوری‌های کلیدی، می‌تواند ریسک‌ها را کاهش داده و ارزش‌آفرینی کند».