کارخانه‌های اروپایی روی خط تعطیلی

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

مریم صالحی: صنایع پتروشیمی اروپا این‌روزها با چالش عمیقی مواجه شده‌اند؛ چالش تغییرات اقلیمی و محیط زیست. اروپا مقررات محیط زیستی را در اولویت قرار داده و هزینه تولید و مصرف کالاهایی را که با محیط زیست سازگار نیستند، افزایش داده است. بنابراین تولیدکنندگان پتروشیمی در اروپا نه‌تنها با پدیده افزایش هزینه‌های خود و غیررقابتی‌شدن تولید در بازار جهان مواجه شده‌اند که مصرف‌کنندگان اروپایی از مصرف بی‌رویه کالاهای پتروشیمی رویگردان شده‌اند. این مسئله سبب شده که صنایع پتروشیمی در اروپا یکی پس از دیگری تعطیل شوند و البته این مسئله دامن بزرگ‌ترین و پرقدمت‌ترین پتروشیمی‌های اروپا را هم گرفته است.

تعطیلی مکرر پتروشیمی‌های اروپایی

این‌روزها گزارش‌های مکرری از تعطیلی پتروشیمی‌های اروپا رسانه‌ای می‌شود. زمستان سال گذشته بود که رویترز خبر خاموشی چراغ تولید یکی از واحدهای بزرگ پتروشیمی گروه اینئوس را منتشر کرد. بر اساس این گزارش، تعطیلی آخرین کارخانه تولید اتانول سنتزی بریتانیا توسط شرکت اینئوس در گرنج ماوث اسکاتلند، زنگ خطر جدی را برای صنعت پتروشیمی این کشور به صدا درآورد. این کارخانه اعلام کرد که به‌دلیل زیان مالی روزانه حدود 500 هزاردلار و نبود توان رقابت با پالایشگاه‌های مدرن‌تر در آسیا و خاورمیانه تعطیل شد و نیروی کار آن از 475 نفر به 75 نفر کاهش خواهد داشت. این کارخانه که قدمتی نزدیک به ۴۰ سال داشت قربانی هزینه‌‌های سرسام‌‌آور انرژی و مالیات‌‌های سنگین کربن در بریتانیا شد. تعطیلی کارخانه اتانول سنتزی اینئوس، در حالی رخ داد که محصول استراتژیک مورد نیاز صنایع دارویی را تولید می‌‌کرد. به جز این کارخانه، در پنج سال گذشته ۱۰ مجتمع بزرگ پتروشیمیایی در بریتانیا تعطیل شده‌‌اند و برخلاف ایالات متحده، هیچ کارخانه جدیدی در این کشور احداث نشده است. صنعت پتروشیمی بریتانیا که زمانی از پیشگامان این صنعت در جهان محسوب می‌‌شد، اکنون با چالش‌‌های جدی برای بقا دست‌وپنجه نرم می‌کند. البته این کارخانه بریتانیایی تنها کارخانه‌ای نیست که در اروپا تعطیل می‌شود. در سال‌های اخیر، صنعت پتروشیمی اروپا با چالش‌های جدی روبه‌رو شده که منجر به تعطیلی یا کاهش ظرفیت تولید در بسیاری از واحدها شده است. در همین زمینه S&P Global Commodity Insights گزارش داد که واحدهای PTA در پرتغال و بلژیک تعطیل می‌شوند. شرکت Indorama Ventures اعلام کرد که واحد PTA خود را در سینس پرتغال با ظرفیت 700 هزار تن در سال را تعطیل می‌کند. همچنین شرکت INEOS واحدی در بلژیک با ظرفیت 442 هزار تن را تعطیل کرد. دلایل اصلی این تعطیلی‌ها هزینه‌های بالای انرژی و رقابت با واردات ارزان‌قیمت آسیایی عنوان شده‌اند.

همچنین Le Monde گزارش داد که پتروشیمی گراونشون (Gravenchon)، فرانسه که در نرماندی واقع شده، در حال کاهش ظرفیت است و قرار است تا سال 2025 حدود 677 شغل حذف شود. از سال 2018 تاکنون این مجتمع زیانی معادل 500 میلیون یورو داشته است. در ادامه، گزارش دیگری از تعطیلی پتروشیمی‌ها توسط ChemOrbis منتشر شده که بر اساس آن واحد PET/PTA شرکت Indorama در روتردام، هلند به طور دائمی تعطیل شده است. دلیل اصلی این اقدام، بهینه‌سازی دارایی‌ها و کاهش سودآوری در بازار اروپا اعلام شد.

چالش مقررات سختگیرانه محیط زیستی

یکی از علل مهم و شاید بشود گفت اصلی تعطیلی پی‌درپی کارخانجات پتروشیمی در اروپا چالش‌های اقلیمی و مسائل محیط زیستی است. در سال ۲۰۲۵، قیمت مجوزهای انتشار کربن در اتحادیه اروپا (EUETS) به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافته است. بر اساس گزارش بلومبرگ، قیمت این مجوزها در ابتدای سال ۲۰۲۵ حدود ۷۱.۵۲ یورو به ازای هر تن دی‌اکسیدکربن بود و در ماه فوریه به بیش از ۸۱ یورو رسید. با این حال، در ماه آوریل ۲۰۲۵ قیمت‌ها کاهش یافته و به حدود ۵۹ یورو به ازای هر تن رسید، اما به‌طور میانگین، قیمت مجوزها در این سال حدود ۷۵ یورو برآورد می‌شود که نسبت به میانگین سال ۲۰۲۴، افزایشی حدود ۱۵ درصدی را نشان می‌دهد. افزایش قیمت مجوزهای کربن عمدتا ناشی از گسترش دامنه سیستم تجارت انتشار (EU ETS)، کاهش تخصیص رایگان مجوزها و سیاست‌های سخت‌گیرانه‌تر اتحادیه اروپا در زمینه اقلیم و انرژی بوده است. این روند هزینه‌های تولید در صنایعی مانند پتروشیمی، فولاد و سیمان را به‌شدت افزایش داده است. طبق پیش‌بینی مؤسسه BloombergNEF، انتظار می‌رود که قیمت مجوزهای انتشار کربن تا سال ۲۰۳۰ به حدود ۱۴۹ یورو به ازای هر تن برسد که آن را به بالاترین سطح جهانی خواهد رساند. افزایش مالیات کربن یکی از دلایل اصلی کاهش سرمایه‌گذاری جدید و حتی تعطیلی برخی واحدهای صنعتی در اروپا در سال ۲۰۲۵ بوده است. در سال ۲۰۲۵، تغییرات اقلیمی و سیاست‌های مرتبط با آن تأثیر قابل‌توجهی بر کاهش مصرف مواد اولیه پتروشیمی در اروپا داشته‌اند. بر اساس گزارش رسمی OPIS، مصرف گاز مایع (LPG) در بخش پتروشیمی اروپا از ۱۵.۳۸ میلیون تن در سال ۲۰۲۴ به ۱۲.۷۲ میلیون تن در سال ۲۰۲۵ کاهش یافته که نشان‌دهنده کاهش ۱۷.۳ درصدی است.

مسئله رشد قیمت انرژی

گذشته از این قیمت انرژی برای صنایع پتروشیمی اروپا افزایش قابل توجهی داشته است. بر اساس گزارش رویترز قیمت انرژی برای صنایع پتروشیمی اروپا حدود پنج برابر پتروشیمی‌های آمریکاست. از آن جهت که آمریکا خود تولیدکننده بزرگ انرژی است و اروپا غالبا واردکننده انرژی. گذشته از این، با وقوع جنگ بین روسیه و اوکراین، اتحادیه اروپا تلاش کرد روسیه را در بازار گاز خود جایگزین کند و به توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر روی آورد. این مسئله هزینه انرژی را برای صنایع اروپا به‌شدت افزایش داده است. این در حالی است که کشورهای آسیایی و به‌ویژه خاورمیانه عمدتا تولیدکننده نفت و گاز هستند و قیمت تمام‌شده انرژی برای صنایع پتروشیمی آنها ارزان‌تر درمی‌آید. مسئله مهم دیگری که تایمز به آن اشاره می‌کند، سختگیری اتحادیه اروپا درباره مسائل محیط زیستی است و اجرای سیاست‌هایی مانند توافق صنعتی پاک (CleanIndustrial Deal) توسط اتحادیه اروپا باعث افزایش فشار بر صنایع آلاینده و محدودکردن ظرفیت تولید پتروشیمی‌ها شده است.

رویگردانی مصرف‌کنندگان اروپایی از محصولات پتروشیمی

افزایش آگاهی مصرف‌کنندگان اروپایی در زمینه حفاظت از محیط زیست سبب شده است که بازار مصرف محصولات پتروشیمی در اروپا سال به سال کوچک و کوچک‌تر شود. این مجله تأکید می‌کند که علاوه بر این، کشورهای اروپایی مقررات سختگیرانه‌ای در زمینه تولید و مصرف کالاهای مخرب محیط زیست وضع کرده‌اند که همین وضع مالیات بالا برای مصرف‌کنندگان سبب شده است کالاهای تجدیدناپذیر و مخرب محیط زیست در اروپا گران شود و در نتیجه مصرف آن کاهش یابد. در مجموع باید گفت که ترکیبی از فشارهای اقتصادی، سیاست‌های اقلیمی و تغییرات اجتماعی موجب افت مصرف محصولات پتروشیمی در اروپا در سال ۲۰۲۵ شده است و صنایع برای مقابله با این روند نیاز به سرمایه‌گذاری در فناوری‌های کم‌کربن، افزایش بهره‌وری و نوآوری در محصولات پایدار دارند.

طبق گزارش OPIS، در سال 2025 مصرف گاز مایع LPG در بخش پتروشیمی اروپا از ۱۵.۳۸ میلیون تن در سال ۲۰۲۴ به ۱۲.۷۲ میلیون تن در سال ۲۰۲۵ رسیده که نشان‌دهنده کاهش ۱۷.۳ درصدی است. همچنین در بازه زمانی ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۴، تولید ترکیبات اولفینی در اروپا با کاهش و نوسانات مدام همراه بوده است. تولید ترکیبات اولفینی در اروپا در سال ۲۰۰۷ به اوج خود یعنی ۳۹.۷ میلیون تن رسید، اما تا سال ۲۰۱۶، این میزان به ۳۸.۱ میلیون تن کاهش یافت که نشان‌دهنده کاهش چهاردرصدی نسبت به اوج قبلی است. البته این روند مدام ادامه داشته است؛ چراکه افزایش قیمت انرژی و اعمال مالیات‌های زیست‌محیطی، هزینه تولید ترکیبات اولفینی را بالا برده است. به‌عنوان مثال، شرکت INEOS به دلیل بار مالیاتی ۱۵ میلیون‌پوندی ناشی از مالیات کربن، پروژه‌های بهبود بهره‌وری انرژی خود را متوقف کرده است. این افزایش هزینه‌ها باعث کاهش رقابت‌پذیری تولید در اروپا شده است. در همین زمینه شرکت‌های ExxonMobil و SABIC اعلام کردند که در سال ۲۰۲۴، واحدهای تولید اتیلن خود در فرانسه و هلند را با ظرفیت ترکیبی حدود ۹۵۵ هزار تن در سال تعطیل می‌کنند. این کاهش ظرفیت بخشی از روند کلی افت تولید در اروپا به دلیل رقابت شدید با تولیدکنندگان کم‌هزینه در خاورمیانه و آمریکا است. از سوی دیگر، پروژه‌هایی مانند ساخت واحد جدید تولید اتیلن توسط شرکت INEOS در آنتورپ بلژیک با ظرفیت سالانه ۱.۴۵ میلیون تن، که بزرگ‌ترین پروژه تولید اولفین در اروپا خواهد بود، در حال اجراست اما بهره‌برداری آن به بعد از ۲۰۲۴ موکول شده است. بر اساس پیش‌بینی S&P Global، برای متعادل‌سازی بازار، اروپا نیاز دارد تا سال ۲۰۲۶ حدود ۱۵ میلیون تن از ظرفیت مازاد اتیلن خود را کاهش دهد. ترکیبات اولفینی (Olefins) درواقع مواد اولیه مورد نیاز بسیاری از مواد پلاستیکی و شیمیایی را تأمین می‌کند و همچنین در تولید لاستیک‌های مصنوعی کاربرد دارد. به جز این برای ساخت الیاف مصنوعی، رزین‌ها و مواد شوینده استفاده می‌شود. همچنین Le Monde توضیح می‌دهد که فرسودگی واحدها و هزینه بالا یکی از عوامل غیررقابتی‌شدن پتروشیمی‌های اروپاست. بر اساس این گزارش برخی تأسیسات پتروشیمی در اروپا قدیمی بوده و به‌روزرسانی آنها مقرون‌به‌صرفه نیست. به‌عنوان مثال، ExxonMobil اعلام کرده تا پایان سال ۲۰۲۵ عملیات خود را در فرانسه کاهش داده و بیش از ۶۰۰ شغل را حذف خواهد کرد. این موضوع شاید به این دلیل باشد که صنایع پتروشیمی در اروپا پرقدمت‌تر هستند اما صنایع پتروشیمی در آسیا نوپاتر بوده و قاعدتا با تجهیزات مدرن‌تری ایجاد شده‌اند. همچنین صنایع پتروشیمی اروپا اعلام می‌کنند که رقابت با تولیدکنندگان مناطق دیگر، به‌ویژه آسیا و خاورمیانه، که هزینه‌های تولید کمتری دارند، باعث شده است که برخی از تولیدکنندگان اروپایی با چالش‌هایی مواجه شوند. این رقابت شدید، منجر به کاهش سهم بازار تولیدکنندگان اروپایی شده است.

هشدار درباره بازار فریبنده

در این میان برخی اعتقاد دارند که تعطیلی کارخانه استراتژیک تولید اتانول سنتزی اینئوس در بریتانیا را می‌توان نقطه عطفی در تغییر موازنه قدرت در صنعت پتروشیمی جهان دانست. درحالی‌که هزینه‌‌های بالای انرژی و مالیات‌‌های سنگین کربن، صنعت پتروشیمی اروپا را به سمت انقباض سوق می‌دهد، کشورهای خاورمیانه با بهره‌‌مندی از مزیت‌های رقابتی در حال افزایش سهم خود از بازار جهانی هستند. دسترسی به منابع هیدروکربوری ارزان‌قیمت، زیرساخت‌‌های صنعتی گسترده و نیروی کار متخصص، مثلث طلایی توسعه صنعت پتروشیمی در این منطقه را شکل می‌دهد. در این میان، ایران با برخورداری از دومین ذخایر گاز طبیعی جهان و شبکه گسترده‌‌ای از مجتمع‌‌های پتروشیمی، فرصت بی‌‌نظیری برای پرکردن خلأ ناشی از خروج تولیدکنندگان اروپایی از بازار دارد. آنها همچنین توصیه می‌کنند که برای بهره‌‌برداری از این فرصت، ایران نیازمند سرمایه‌گذاری در توسعه زیرساخت‌‌ها، به‌‌روزرسانی فناوری‌‌ها و تکمیل زنجیره ارزش محصولات است. این دسته از تحلیلگران توضیح می‌دهند در حالی که صنعت پتروشیمی در اروپا و به‌ویژه بریتانیا با چالش‌‌‌های جدی دست‌وپنجه نرم می‌کند، منطقه خاورمیانه می‌تواند به یکی از قطب‌‌های اصلی تولید محصولات پتروشیمی در جهان تبدیل شود. دسترسی به منابع عظیم نفت و گاز، هزینه‌‌های پایین انرژی و نیروی کار ماهر، مزیت‌‌های رقابتی قابل‌توجهی را برای تولیدکنندگان این منطقه ایجاد کرده است. در این میان، ایران با برخورداری از دومین ذخایر گاز طبیعی جهان و زیرساخت‌‌های گسترده صنعتی، پتانسیل تبدیل‌شدن به یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان محصولات پتروشیمی را داراست. با این حال باید توجه کرد که وضعیت شکننده محیط زیست ایران که با انواع بحران‌ها مانند بحران آب، فرونشست و گرمایش زمین و کاهش بارندگی دست‌وپنجه نرم می‌کند، نباید قربانی این رقابت در بازار محصولات پتروشیمی شود. حال بحران آب و تخلیه بی‌رویه آب‌های زیرزمینی سبب شده است‌ تمام استان‌های ایران گرفتار پدیده فرونشست زمین شوند. بر‌اساس گزارش سازمان نقشه‌برداری کشور، میانگین نرخ فرونشست زمین در جهان سالانه سه سانتی‌متر است، اما در ایران متوسط نرخ فرونشست زمین حدود پنج برابر و ۱۵ سانتی‌متر در سال است. این در حالی است که نرخ فرونشست زمین در نقاطی از ایران مانند کرمان سالانه به حدود نیم‌متر می‌رسد. فرونشست هشداردهنده زمین در ایران در شرایطی است که بسیاری از شریان‌های حیاتی کشور مانند لوله‌های انتقال گاز، خطوط پرفشار برق، ایستگاه‌های پمپ بنزین، فرودگاه، جاده‌های اصلی کشور و حتی منازل مسکونی روی زون‌ها یا مناطق فرونشست زمین واقع شده‌اند. ضمن اینکه اروپا نه از سر استیصال و ناچاری به دنبال اولویت قراردادن محیط زیست خود است، بلکه کشورهای اروپایی در حال ورود به انقلاب عبور از سوخت‌های فسیلی هستند. ضمن اینکه در سال‌های اخیر کشورهای صنعتی از محوریت درآمدزایی با صنایع و تولید عبور کرده‌اند و به مدل درآمدزایی با خدمات رسیده‌اند. بنابراین باید دقت کرد که توسعه پتروشیمی‌ها در ایران حتما باید با رعایت ملاحظات محیط زیستی باشد و به قوانین و مقررات سختگیرانه محیط زیستی تن دهد، چراکه در آینده بازار جهان کلیه تولیدکننده‌های پتروشیمی جهان را مجبور به تن‌دادن به مقررات سختگیرانه محیط زیستی می‌کند. گذشته از این اگرچه به نظر می‌رسد که ایران به دلیل انرژی ارزان به یک فرصت ویژه دست پیدا کرده، اما سال‌ها قیمت‌گذاری دستوری انرژی و پرداخت یارانه به صنایع انرژی در ایران نتوانسته برای صنایع پتروشیمی کشور مزیت تولید ایجاد کند و اکنون ناترازی انرژی سبب شده است که ظرفیت تولید بسیاری از کارخانجات خالی بماند و صنایع پتروشیمی نتوانند به توسعه ظرفیت‌های تولید خود فکر کنند.

ایران در حال حاضر پس از روسیه مالک دومین ذخایر گازی جهان است، اما فقر سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی، نبود فناوری به‌روز و مصرف بی‌رویه انرژی سبب شده که در حال حاضر تولید کشور نتواند چیزی نزدیک به یک‌سوم تقاضا را پاسخ دهد و همین مسئله شرکت‌های پتروشیمی را گرفتار زیان سنگین و عدم‌النفع کند.