فرسایش سیاست خارجی ایران در قفقاز

تعادل‌بخشی به سیاست خارجی کشورها در محیط‌های پیرامونی‌شان کاری بس دشوار است. معمولا هر کشوری در یکی از محیط‌های سیاست خارجی‌اش بیش از محیط‌های دیگر سرمایه‌گذاری کرده و انرژی صرف می‌کند. ایران نیز با چند محیط در سیاست خارجی مواجه است اما «شدت بحران» سیاست خارجی ایران در محیط «نظام بین‌الملل» و محیط «شامات» آنچنان انرژی و سرمایه از ایران گرفته که امکان «کنشگریِ فعال» در سایر محیط‌ها را از ایران گرفته است. جمهوری اسلامی ایران، سیاست همسایگی و تعامل عزتمندانه با همه کشورها به استثنای رژیم صهیونیستی را به عنوان راهبرد کلان سیاست خارجی خود اعلام کرده است اما در «مقام عمل»، راهبرد سیاست خارجی ایران در هر یک از محیط‌ها به دلیل «الزامات خاص هر محیط»، وضعیت متفاوتی به خود گرفته است. نگاهی به راهبردهای ایران در هر یک از محیط‌های سیاست خارجی ایران و مقایسه آنها با یکدیگر مؤید این ادعاست:

 محیط نظام بین‌الملل: راهبرد تقابل فعال/ نیمه‌فعال با آمریکا و اروپا

 محیط شامات: راهبرد تعارض فعال با اسرائیل

 محیط خلیج‌فارس: راهبرد سیاست همسایگی

 محیط افپا (افغانستان، پاکستان): راهبرد سدکردن تهدید

 محیط آسیای مرکزی و قفقاز: راهبرد مدیریت بحران

ملاحظه می‌شود انرژی که محیط نظام بین‌الملل و به خصوص محیط شامات از ایران می‌گیرد، عملا بر سایر محیط‌ها سایه افکنده و مانع از کنشگری فعال ایران در حوزه‌هایی که مزیت دارد می‌شود.

‌‌نگاهی به روندهای حاکم سیاسی، امنیتی، اقتصادی و زیست‌محیطی منطقه قفقاز نشان می‌دهد‌ تهدیدهای فزاینده‌ای در این محیط علیه منافع سیاسی، امنیتی، اقتصادی و زیست‌محیطی ایران در حال شکل‌گیری است.

در کنار تهدیدها، فرصت‌های بزرگی نیز وجود دارد یا در حال ظهور است که استفاده بهینه از این فرصت‌ها نیازمند تمهیداتی است که فراهم‌کردن آن در کوتاه‌مدت با موانع بزرگی مواجه است. در این میان، حادشدن بحران‌ها در دو محیط پرچالش سیاست خارجی یعنی نظام بین‌الملل و شامات، گرهی بر گره‌های سابق در محیط قفقاز اضافه می‌کند. کافی است به روندهای موجود در حوزه‌های سیاسی، امنیتی، اقتصادی و زیست‌محیطی قفقاز نگاهی بیندازیم تا به وضوح تأثیر منفی جنگ غزه بر هر یک از این بحران‌ها را مشاهده کنیم. جنگ غزه هر یک از این روندها را تشدید می‌کند؛ به گونه‌ای که یا به طور مستقیم تهدید علیه ایران را تشدید می‌کند یا به طور غیرمستقیم از طریق تخلیه‌کردن انرژی ایران و «بی‌ربط‌شدگی» ایران در حوزه‌های رقابت تهدیدآفرین است.

‌روندهای سیاسی و امنیتی: افزایش رقابت قدرت‌های بزرگ در قفقاز، روند رو به کاهش نفوذ ژئوپلیتیکی روسیه و افزایش نفوذ ژئوپلیتیکی آمریکا در قفقاز، افزایش حضور و نفوذ اسرائیل در منطقه قفقاز جنوبی با تأکید بر آذربایجان، برتری نسبی ژئوپلیتیکی آذربایجان در قبال ارمنستان، افزایش نفوذ ژئوپلیتیکی ترکیه در قفقاز، تقویت محور آذربایجان ترکیه (تقویت پان‌ترکیسم).

‌روندهای اقتصادی و زیست‌محیطی: روند فرسایش ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی ایران در قفقاز جنوبی، کاهش شدید روابط تجاری و اقتصادی ایران با قفقاز جنوبی بر اثر تحریم‌ها، تبدیل ترکیه به هاب انرژی و ترانزیت در منطقه قفقاز،‌ مخاطرات زیست‌محیطی منطقه قفقاز برای ایران، آلودگی دریای خزر.