نفت ایران 70 سال پس از کودتا

70 سال پیش، کودتای 28 مرداد 1332 که برای سرنگونی دولت قانونی و ملی زنده‌یاد دکتر محمد مصدق انجام شد و همچنان مورد مناقشه و بحث محافل مختلف علمی و تخصصی است، زمان مهمی در تاریخ نفت ایران نیز هست. ملی‌شدن صنعت نفت ایران ناشی از حرکتی در مجلس شورای ملی برای به‌دست‌گرفتن کنترل صنعت نفت ایران بود که توسط شرکت‌ خصوصی «نفت انگلیس و ایران» اکتشاف و بهره‌برداری می‌شد. قانون ملی‌شدن صنعت نفت در 27 اسفند 1329 در مجلس شورای ملی تصویب شد و در 29 اسفند 1329 در مجس سنا به تصویب نهایی رسیده و ابلاغ شد. ملی‌شدن صنعت نفت، جنبشی ملی و اجتماعی به رهبری شادروان دکتر مصدق، واکنشی بود به امتیازاتی که ایران به قدرت‌‌های خارجی داده بود؛ امتیاز رویتر 1872، قرارداد 1933 بین دولت ایران و شرکت نفت انگلیس و ایران و قرارداد گس- گلشاییان 1949. به گفته مارک گازیوروفسکی، استاد علوم سیاسی، جنبش ملی‌شدن نفت دو نتیجه عمده داشت: ایجاد یک دولت دموکراتیک و پیگیری حاکمیت ملی ایران.

ایران دارای برخی از بزرگ‌ترین و جذاب‌ترین منابع نفتی در جهان است. ذخایر اثبات‌شده نفت 160 میلیارد بشکه‌ای ایران که تقریبا 10 درصد کل ذخایر جهان است، پس از ونزوئلا (300 میلیارد بشکه)، عربستان سعودی (265 میلیارد بشکه) و کانادا (175 میلیارد بشکه) در رتبه چهارم قرار دارد. این کشور همچنین دارای بزرگ‌ترین ذخایر اثبات‌شده گاز جهان با تقریبا 34 تریلیون متر‌مکعب (18 درصد کل مخازن جهان) است که بالاتر از روسیه (17 درصد) قرار دارد. منابع نفتی ایران در مخازن بزرگ و معمولی با ویژگی‌‌های زمین‌شناسی عالی با هزینه نسبتا پایین و بهره‌وری بالا قابل بهره‌برداری است. اوج تولید نفت ایران در سال 1974 به بیش از شش میلیون بشکه در روز رسید و اگرچه جنگ و تحریم‌ها مخرب بوده است، اما تا سال 2008 همچنان 4.2 میلیون بشکه در روز تولید می‌کرد.

زمین‌شناسی نفت علم مطالعه منشأ، وقوع، حرکت، تجمع و اکتشاف سوخت‌‌های هیدروکربنی است. با زمین‌شناسی نفت است که اکتشاف نفت ممکن شده است. این شاخه به مجموعه خاصی از رشته‌‌های زمین‌شناسی اشاره دارد که برای جست‌وجوی هیدروکربن‌ها (اکتشاف نفت) به کار می‌روند. زمین‌شناسی نفت به تجزیه و تحلیل حوضه رسوبی می‌پردازد. چاه اکتشافی به تفسیر داده‌‌های زیر‌سطحی کمک زیادی می‌کند. برخی از رشته‌‌های کلیدی مورد استفاده در تجزیه و تحلیل مخازن، چینه‌شناسی، رسوب‌شناسی و مهندسی مخازن هستند. در ایران دکتر فریدون سحابی (متولد ۱۳۱۶ در تهران ) استاد بازنشسته دانشگاه تهران، اولین متخصص ایرانی در زمینه زمین‌شناسی نفت است‌. دکتر سحابی دارای تخصص دکترای زمین‌‌شناسی نفت از دانشگاه لندن است. ایشان حتی قبل از اعزام به خارج برای تحصیلات تکمیلی، از 1342 به فعالیت آموزشی به‌عنوان دبیر در دانشکده علوم دانشگاه تهران پرداخته و تاکنون 60 سال سابقه آموزشی در رشته خود دارد. او بعد از پایان تحصیلات به ایران آمد و به عضویت هیئت‌علمی دانشگاه تهران درآمد. دروس زمین‌شناسی نفت و زمین‌شناسی تحت‌الارضی از مهم‌ترین دروس پایه برای علم زمین‌شناسی نفت است که دکتر سحابی اولین کسی است که این درس‌ها را در ایران ارائه کرده و در زمینه آنها کتاب آموزشی نوشته است که همچنان کتاب‌های درسی در دانشگاه‌‌های مختلف ایران در این زمینه‌‌های تخصصی هستند. کتاب زمین‌شناسی نفت -‌۱۳۹8- دانشگاه تهران (چاپ دهم) و کتاب سنگ‌شناسی رسوبی -در ۱۳۸۷- از دانشگاه تهران (چاپ پنجم) از آثار دکتر سحابی است.

ولی داستان نفت ایران در ابتدا و هم‌زمان با نهضت مشروطه در سال ۱۲۸۷، با اکتشاف نفت انگلیسی‌ها در ایران آغازگر فصلی نو در حیات سیاسی و اقتصادی کشور شد. در این سال، دکل حفاری مستقر در چاه شماره یک مسجد‌سلیمان، در منطقه نفتون به نفت رسید. این کشف بزرگ که اولین اکتشاف نفت در خاورمیانه به شمار می‌آید، به‌عنوان سر‌آغازی برای تاریخ صنعت نفت در بیش از یک قرن گذشته‌ است. در کتاب تاریخ ملی‌شدن نفت ایران، نوشته فواد روحانی، به نقل از یک نویسنده انگلیسی آمده است: «روز ۲۶ می ‌۱۹۰۸م {4 خرداد 1287 ش} که چاه {شماره1} به عمق ۱۱۸۰ پا رسیده بود، نفت فوران کرد و متجاوز از ۵۰ پا از دستگاه حفاری بالا زد، به این ترتیب، صنعتی آغاز شد که طی دو جنگ، نیروی دریایی انگلستان را نجات داد، ولی برای ایران زحمتی ایجاد کرد که از مجموع مزاحمت‌‌های دول بیشتر بود». حفاری اولین چاه در محلی به نام چاه سرخ، در شمال غرب قصر‌شیرین آغاز شد. کار حفاری به علت نبود راه و نا‌امنی به کندی پیش می‌رفت. در تابستان ۱۹۰۳ در عمق ۵۰۷ متری به گاز و مقدار اندکی نفت رسید. چاه دوم هم در همین ناحیه در عمقی مشابه به نفت رسید. بهره‌دهی این چاه حدود ۱۷۵ بشکه در روز بود. در نیمه اول سال ۱۹۰۸ شرکت دستور توقف عملیات را می‌دهد، ولی مسئول عملیات مهندسی به نام دینولدز، با توجه به اطلاعات زمین‌شناسی که در محل به دست آورده بود، چند روزی از اجرای دستور توقف خودداری کرد، ولی بعد به حفاری ادامه داد. سرانجام در همان سال 1908 در مسجد‌سلیمان در عمق 360‌متری به نفت رسیدند و دومین چاه نیز در این منطقه در عمق 307 متر به نفت رسید و با به نفت رسیدن این دو چاه، وجود نفت به مقدار زیاد در ایران به اثبات رسید و به این‌ ترتیب ایران به‌عنوان اولین دارنده ذخایر نفت خاورمیانه مورد توجه قرار گرفت.

پس از کشف نفت در ایران در سال ۱۹۰۹ «شرکت نفت انگلیس و ایران» تشکیل شد. از سال ۱۹۰۸ تا سال ۱۹۲۸ تمام نفت تولیدی ایران از میدان نفتی مسجد‌سلیمان استخراج می‌شد. با این وجود، به دلیل مطالعات انجام‌شده و اثبات این مدعا که بیشتر مناطق جغرافیایی ایران دارای نفت هستند، اکتشافات ادامه یافت. در ادامه این اکتشافات؛ در سال ۱۹۲۸ میدان نفتی هفتکل و به تدریج در سال ۱۹۳۰ میدان نفتی گچساران، در سال ۱۹۳۶ میدان نفتی آغاجاری و در سال ۱۹۳۸ میدان‌‌های نفتی لالی و نفت‌سفید کشف شد.

پس از ملی‌شدن صنعت نفت ایران با همت شادروان دکتر محمد مصدق در سال 1330 و بین سال‌‌های 1951 تا 2016، در مجموع 45 حلقه چاه اکتشافی، ارزیابی و توسعه در غرب حوضه مرکزی ایران حفاری شده است. در سال 1951 و به دنبال آن امضای قرارداد کنسرسیوم در سال 1954، فعالیت‌های اکتشافی در استان خوزستان از نو آغاز شد. علاوه بر این، قانون جدید نفت -کنسرسیوم نفتی- در سال 1957 امکان امضای قرارداد‌های بسیاری را با شرکت‌‌های نفتی بین‌المللی برای اکتشافات خشکی و فراساحلی فراهم کرد. در نتیجه، نزدیک به 90 میدان جدید نفت و گاز در دوران پیش از انقلاب 1979 کشف شد. از آن زمان تاکنون، حدود 30 میدان نفت و گاز اضافی کشف شده است. اکتشاف نفت در خلیج فارس نیز در اواخر دهه ۱۹۵۰ آغاز شد و در جریان آن اولین میدان نفتی به نام بهرگانسر در سال ۱۹۶۰/‌ 1339 ش و پس از آن میدان‌‌های دورود، سروش، سلمان، اسفندیار، فروزان، نوروز، رشادت، پارس شمالی، هندیجان و رسالت کشف شدند. امور اکتشاف و استخراج شرکت ملی نفت ایران در سال ۱۳۴۷ میدان عظیم گازی خانگیران و در سال ۱۳۶۰ میدان گازی گنبدلی را به ترتیب در غرب و جنوب شهر سرخس کشف کرد.

اولین رویارویی بانک جهانی و ایران بر سر مناقشه نفتی ایران با بریتانیا در واشنگتن‌دی‌سی در 16 اکتبر 1951 {23 مهر 1330ش} انجام شد. رابرت گارنر، معاون بانک جهانی، با دکتر محمد مصدق، نخست‌وزیر ایران که برای رسیدگی به قطع‌نامه پیشنهادی بریتانیا در شورای امنیت سازمان ملل در ایالات متحده بود، دیدار کرد. در سه مأموریت بانک در ایران بین ژانویه و مارس 1952، چندین ویژگی مدیریت موقت پیشنهادی بانک در شرکت نفت ایران که اخیرا ملی شده بود، مورد بحث قرار گرفت. دولت ایران از موافقت با استخدام اتباع بریتانیایی تحت مدیریت بانک در شرکت نفت تازه ملی‌شده خودداری کرد. در سال 1332 که دکتر مصدق برکنار شد، کنسرسیومی بین‌المللی مدیریت شرکت نفت ایران را بر عهده گرفت. سقوط مصدق امید به حاکمیت ملی و دموکراسی کامل را در ایران -با پیامد‌های گسترده برای مردم ایران و جامعه جهانی- از بین برد.

بر حسب اتفاق، 28 مرداد سالروز تصویب قانون تأسیس سازمان زمین‌شناسی کشور نیز هست. سازمان صنایع و معادن، قانون تأسیس سازمان زمین‌شناسی کشور در 28 مرداد 1338 از تصویب مجلس‌های ملی و سنا گذشت و سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور رسما کار خود را از سال 1341 آغاز کرد. پیش از آغاز کار سازمان زمین‌شناسی کشور، بیشتر بررسی‌های زمین‌شناسی به وسیله شرکت ملی نفت و دیگر شرکت‌های نفتی  صورت می‌گرفت.